در 36مین برنامه زنده‌ی «جنبش بیداری» به مناسبت 26مین سالگرد ارتحال ملکوتی آیتالله العظمی سید ابوالحسن فاضل، یاد کردی از خدمات آن فقیه فرزانه داریم.
من در سال 1394 خورشیدی 9 سال قبل به مناسبت 17همین سالیاد ارتحال مرحوم آیتالله فاضل کتابی را با عنوان «رایت بیداری و صلح» آماده چاپ و در کابل منتشر شد. در آنجا مفصل از شخصیت، کارکرد و خدمات آن مرحوم یاد آوری شده است.
در این برنامه با در نظر گرفتن فرصت کوتاهی که در اختیار دارم به زاد روز و محل تولد، تبار و خاندان، علم اندوزی، جهاد و صلح مرحوم آیتالله فاضل مختصراً اشاره می‌نمایم.
– زاد روز و محل تولد، تبار و خاندان
آیتالله العظمی سید ابوالحسن فاضل در سال 1319 خورشیدی در كجاب بهسود ولایت میدان وردک افغانستان متولد شد.
در کجاب این تبار به آل فضل و دانش معروفند، مرحوم سید سلطان‌علی (عالم صاحب کرامات)، حاج سید مصطفی(شخصیت‌پارسا) اجداد مرحوم آیتالله فاضل هستند، حاج آقا مصطفی وکیل تام الاختیار آیتالله العظمی سید ابوالحسن اصفهانی در آسیای مرکزی بود، این نکته را هم توجه داشته باشیم که بعد از آیتالله العظمی شیخ محمد حسین نائینی، هیچ مرجعی به گستردگی و نفوذ آیتالله العظمی مرحوم اصفهانی نمی‌رسد. بعد از رحلت حاج آقا مصطفی شهید سید آقا حسن پدر آیتالله العظمی مصطفوی وکیل مرحوم آیتالله العظمی سید محسن حکیم در افغانستان، همچنان یکی دیگر از فقهای این تبار آیتالله العظمی علامه شهید سید محمد سرور واعظ صاحب مصباح الاصول، و امروز افتخار حوزههای علمیه و جهان اسلام و در بُعد علمی، کتاب «مصباح الاصول» مؤثرین آثار وی که در حوزههای علمیه مورد استفاده علما قرار دارد و در بُعد اخلاق، کتاب «خاطرات زندان و یادی از اخلاق اسلامی» و در بُعد مناظره و پاسخ به شبهات کتاب «سیف الاسلام» از اثرات این عالم بزرگوار می‌باشد و همین‌طورآیات معظم معاصر و بزرگواری چون؛ سید محمد حسین فاضل، معروف به فاضل بزرگ، سید محمد کاظم مصطفوی، سید حسین جوادی، سید محمدتقی وحیدی، سید محمد مهدی عالم، سید محمد جواد مجاهد و امثالهم نیز مربوط به این تبار هستند؛ آیتالله العظمی سید محمد کاظم مصطفوی در سال 1396 خورشیدی، به مناسبت 19همین اجلاسیه اساتید سطوح عالی و خارج در حوزه علمیه قم از آیتالله مصطفوی به عنوان استاد برتر سطوح عالی وخارج حوزه علمیه قم تجلیل وتقدیر به عمل آمد و همچنان کتاب دو جلدی «یکصد قاعده‌ی فقهی» ازجمله آثار دکتر مصطفوی به عنوان کتاب درسی در حوزه علمیه‌ی قم مورد استفاده هزاران دانش آموختگان قراردارد.
– خصوصیات و ویژگی‌های اخلاقی مرحوم آیتالله فاضل
من در خصوصیات اخلاقی آیتالله فاضل با دوستان، هم دوره و شاگردانش مصاحبه‌هایی زیادی نمودم که هرکدام صفات وخصوصیات اخلاقی نیك و زیادی را یاد آورشدند که در این فرصت کم نمی‌شود به آن موارد پرداخت و در مجموع، آیتالله فاضل شخصیت علمی، مرد آرام، فکور، مؤدّب، با اخلاق و دلسوز مردم، خوش‌گفتار و در رفتار اجتماعی با وقار بود.
– دانش اندوزی و خدمات علمی مرحوم آیتالله فاضل
حوزه علمیه نجف اشرف با قدمتی بیش از هزار ساله‌ای که دارد، در جهان اسلام از جایگاه و اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و بزرگان زیادی از کشورهای مختلف به این حوزه هجرت کردند و در آن حوزه کهن، علمای برجسته‌ای تربیت شدند؛ فقیه مجاهد آیتالله العظمی سید ابوالحسن فاضل یکی از آن بزرگانی‌ست که علاوه بر شرح صدر، تواضع و فروتنی، ساده زیستی که داشت، استاد برجسته‌ای حوزه علمیه نجف اشرف بود و از سال 1349 خورشیدی جهت تحصیل، عازم نجف‌اشرف شد و در دروس خارج آیات عظام مرحوم سید ابوالقاسم خویی و شهید سید محمدباقر صدر شركت داشت و پس از 15 سال بهره گیری از منابع سرشار فقهی و اصولی مراجع عظام، سرانجام به درجه اجتهاد نائل آمد و از مدرسان ممتاز و به نام حوزه علمیه نجف بودند و شاگردانی زیادی را از افغانستان، ایران، عراق، لبنان و دیگر کشورها را تربیت و این بزرگان را به جوامع اسلامی تقدیم نمودند.
مرحوم آیتالله فاضل علاوه بر تدریس سطوح عالیه‌ی حوزوی مباحث تاریخی فلسفی نیز داشت و نظریات فیلسوفان قدیم و جدید را مورد بحث قرار می‌داد که بعداً کتاب «اَلذَرّیون» (مکتب اتم‌گرایی یا ذره‌گرایی یکی از مکاتب فلسفی پیشاسقراطی)، به اضافه‌ی مباحث فکری و اندیشه‌ای مارکسیسم – لنینیسم کتابی را تحت عنوان «ماتریالیسم و مباحث حرکت و اتم» نوشتند که این کتاب توسط حجتالاسلام سید عبدالله فضلالله یکی‌از شاگردان و از علمای برجسته‌ی لبنان در بیروت به چاپ شد.
مرحوم آیتالله فاضل علاوه بر تقریرات خاج فقه و اصول آیات عظام خویی و شهید صدر، آثار علمی دیگر نیز به عربی نوشت که اکثراً در عراق و لبنان به چاپ رسید که ذکر همه‌ی آن موارد در این فرصت کوتاه مقدور نیست. براساس اظهارات مرحوم استاد اکبری یکاولنگی یکی از شاگردان مرحوم آیتالله فاضل: «ایشان از شخصیتهای تأثیر گذار حوزه علمیه نجف بود، آیات عظام خویی و سیستانی به مرحوم آیتالله العظمی فاضل احترام فوق العاده داشت، دوران که اقامت طلاب با مشکل مواجه می‌شد، آیتالله خویی بیشترین تلاش را جهت اخذ اقامه 2 نفر از فضلای افغانستان داشت؛ یکی آیتالله فیاض و دیگر آیتالله فاضل و همین طور علاقه و دوستی آیتالله سیستانی و بارها از آیتالله فاضل به نیکی یاد آوری نمودند و پس از فوت ایشان آیتالله سیستانی برای طلاب نجف تاکید داشتند که باید فاتحه در مقام و شأن آیتالله فاضل گرفته شود.
مرحوم آیتالله فاضل بعد از تبعد و مهاجرت به سوریه و ایران یکی از اقداماتش تأسیس مدرسه توحید و جذب طلاب جوان و راه اندازی موسسه خیریه‌ی خاتم‌الانبیا (ص) برای مستمندان در حوزه علمیه قم بود. من سال 1393 خورشیدی مصاحبهی اختصاصی با شیخ عباس واعظ زاده بهسودی داشتم، واعظ زاده پذیرش خودش در حوزه علمیه قم را مدیون و مرهون آیتالله فاضل میدانست و این پاراگراف را از ایشان نقل میکنم: «درسهای خارج فقه و اصول آیتالله فاضل در حوزه‌ی علمیه قم، زبان زد بود وخیلی‌ها در قم، افتخار شاگردی آیتالله فاضل را داشتند. سال 1370 خورشیدی من در شهر قم با آیتالله فاضل آشنا شدم و به درس خارج اصول وی شرکت میکردم و چنانچه وی شیوا و زیبا تدریس میکرد که نیاز به نوشتن دوباره نداشت و تقریرات درس خارج اصول ایشان نزدم موجود و آماده چاپ است، و نیز من در حوزه علمیه قم با تأیید مرحوم آیتالله فاضل پذیرفته شدم و من با معرفی خط مرحوم آیتالله فاضل در حوزه علمیه قم پذیرفته شدم.»
همچنان در دههی هفتاد مرحوم آیت‌الله‌فاضل از معدود شخصیت‌هایی بودند که طرح و برنامه برای آیندهی مردم داشتند. ثمره‌ی این دوراندیشی‌ها منتهی به راه‌اندازی پروژه بزرگ خاتم‌الانبیا (ص) و شهرک امیرالمومنین (ع) برای خانواده‌های شهدا و بی‌بضاعت توسط معظم‌له شد و بعداً زمینخواران حزب وحدت آن شهرکرا شخصینمودند.
خدمات مرحوم آیتالله فاضل محدود به مسایل حوزوی نبود، بلکه خدمات وسیع عامالمنفعه با ایجاد مدارس‌دینی، دارالایتام، شفاخانه و توجه ویژه به مناطق محروم کشور داشتند و او شخصیت مصلح و خیرخواه بود که هیچگاه برشعلههای جنگ پطرول نریخت، بلکه همیشه آب ریخت تا شعله‌ها را خاموش کند؛ امروز متاسفانه عدهای با استفاده از نام قومی، بزرگترین تهمت‌های ناروا را درفضای حقیقی و مجازی به نسبت میدهند و عدهای از افراد منحرف و فرصت طلب معلومالحال، بخاطر بیکفایتی مزاری، مرحوم آیتالله فاضل را عامل جنگ افشار می‌دانند، در حال که شخص مزاری در بیان روایت فاجعهی افشار در تناقض بود و مزاری در روایت جنگ افشار و 23 سنبله تعادل گفتاری ندارد. آخرین نامه‌ی آیتالله فاضل به مزاری خود سندی محکم است: «نامه‌های آیت‌الله‌فاضل بهترین سند مبنی بر اینکه برخی مسئولین حزب وحدت به ابتدایی ترین اصول عدل پایبند نبودند، در آخرین نامه‌ی آیتالله فاضل به آقای مزاری آمده: «غرور ملت شیعه(هزاره) شکست و حزب وحدت منشعب و فی مابین شیعیان جوی خون تازه جاری شد… در حضور قضات عدل که مورد اعتماد و تأیید طرفین باشد، شما و این جانب پای میز محاکمه باید حاضر شویم و هرکس مجرم و خائن شناخته شوند باید به جزای عمل ننگین خود برسند…»[1]
بدون شک آیتالله فاضل از علمای بزرگ جهان اسلام و بیدارگر بود که در اجتماع پر التهاب سیاسی افغانستان یکی‌از اساس‌گذاران و پیشکسوتان صلح بودند که تا حد زیادی توانست وحدت، همدلی و برادری را در میان احزاب جهادی به وجود آورند.
– رایت صلح و بیداری
مرحوم آیتالله فاضل پس از 25 سال حضور در حوزه علمیه نجف اشرف، در دلو 1364 خورشیدی به مناطق هزاره‌جات رفت و باتحمل سختی‌های بسیار، 26 روز در هوای سر زمستانی با پیاده روی و آنهم از كوه‌ها و بیراهه‌ها بخاطر صلح و مهار نمودن جنگ‌های خانمانسوز داخلی سفر كرد.
من سال 1392 خورشیدی، مصاحبه‌های اختصاصی با بعضی شخصیت‌ها و ازجمله آیتالله صادقی‌جاغوری، سابق عضوشورای عالی نظارت حزب وحدت که هم اکنون رئیس شورای مدیریت حوزههای علمیه افغانستان هست داشتم؛ وی خدمات زیادی را از وی شمرد و از جمله گفت: «در جاغوری جنگ خونینی صورت گرفت، کشته شدن نیروهای متخاصم به اوج خود رسید؛ دوگروه با غارت اموال وتخریب مراکز و منازل همدیگر خسارات سنگنی را وارد کردند؛ آیتالله فاضل سال1373 خورشیدی در رأس هیئتی وارد جاغوری شد و در جهت تأمین صلح کارهای مثمری را برای تأمین امنیت مردم انجام داد و برای همیشه این غایله ختم شد.»
– تلاش برای رسمیت مذهب جعفری در افغانستان
علمای گذشته، مخصوصاً آیتالله العظمی حجت با تدبیر فوق‌العاده و سیاست نرمش از افزایش تعصبات مذهبی را دراین کشور کاهش داد و و هرچند برخی نسل امروز با فراموشی حافظه‌ی تاریخی شان نسبت به علمای خدوم گذشته بی‌وفا شدند.
اما در دههی هفتاد به اثر تلاش برخی علما و ازآن میان آیت‌الله‌العظمی سید ابوالحسن فاضل جهت رسمیت مذهب‌جعفری در قانون‌اساسی کشور انجام دادند و چنانچه استاد ضیاء‌الحق حافظی یکی از دانشمندان بزرگ اهلسنت درپنجمین «سمینار اندیشه و سیره‌ی عملی امام صادق(ع)»[2] گفت: «من به عنوان یک سنی در زمان دولت مجاهدین به ریاست استاد ربانی کنار آیتالله فاضل که بیشترین تلاش را جهت رسمیت مذهب جعفری انجام دادند همکار ایشان بودم و ضرورت رسمیت مذهب جعفری در قانون اساسی کشور را بارها یادآور شدم. من(نگارنده) بعد از این سخنرانی مصاحبهای مفصلی را با استاد ضیاالحق در منزلش داشتم، وی اظهار نمود: «در زمان حکومت مجاهدین به ریاست استاد ربانی، استاد سیاف در رأس کمیسیون مسوده‌ی قانون اساسی توظیف شده بود، اولین بار از طریق تلویزیون ملی شنیدم که در این مسوده، مذهب جعفری نادیده گرفته شده، من با رئیس جمهور ربانی ملاقات کردم و دلایل خودم را بیان کردم و بعد مرحوم آیت‌الله‌فاضل از اعضای شورای عالی قیادی دولت اسلامی با فراخون‌عمومی و حضور چند هزار تن از مردم، محفل بزرگی را درتکیه‌خانه عمومی قلعه‌فتح‌الله تشکیل داد و همان موضع‌گیری‌ها از تصویب مسوده‌ی قانون اساسی جلوگیری به عمل‌‌آورد و آیتالله فاضل کتباً توافق استاد ربانی را جهت رسمیت مذهب‌جعفری گرفت و مردم باید بفهمد که آیتالله فاضل در این زمینه تلاش‌های زیادی نمودند.» و همچنان آیتالله صادقی جاغوری سال 1392 خورشیدی در مصاحبهی با من (نگارنده) گفت: «آیتالله فاضل با آقای ربانی رییس جمهور وقت صحبت کرده بود و سندی از ایشان جهت رسمیت مذهب جعفری در قانون اساسی کشور گرفته بود که آن اسناد در اختیار حزب وحدت بود.»
– روایت مظلومیت این فقیه مجاهد
حجتالاسلام مرتضوی در یکی از سالیادهای مرحوم آیتالله فاضل با یاد آوری از مظلومیت مرحوم آیتالله فاضل میگوید: «در بهار سال 1371 خورشیدی، وقتی مرحوم آیتالله فاضل در کنار مرقد علامه بلخی سخنرانی نمودند؛ خاطرات آیت‌الله‌العظمی شهید واعظ در ذهن مردم کابل زنده شد، آن مردمی که آیتالله واعظ را 14 سال قبل دیده و گُم کرده بودند؛ یک‌بار گم‌شده‌ی‌شان پیدا شد، نفوذ و عظمت آیتالله واعظ برای مردم افغانستان پنهان نیست؛ چه شخصیت بود، وقتی که مردم ایشان را دیدند؛ تداعی کردند که این آیتالله واعظ دوم است. بعداً مسایل حزبی شروع شد، حزب وحدت و خود مزاری به تیغ چپی‌ها ذبح شدند. آنها می‌خواستند آقایان را پشت سرهم از رده خارج کنند بعداً رهبریت حزب وحدت را خودشان بگیرند، آنها به نمایندگی حزب وحدت با حزب اسلامی پروتکل امضاکردند تا حزب وحدت با دولت مجاهدین درگیر شوند. چپی‌ها می‌دانستند وقتی آیتالله فاضل را از رده خارج کردیم؛ دیگرانرا بی حساب خارج می‌کنیم که قضیه 23 سنبله را راه اندازی کردند، من معتقدم که اگر آیتالله محقق کابلی؛ زودتر از کابل خارج نمی‌شد؛ چپی‌ها همان کار را که با آیتالله فاضل کردند بدتر از آنرا با او نیز انجام می‌دادند، من و هاشمی لولنجی مرحوم آیتالله فاضل را همراهی نموده برای صلح به مزار و در مهمانخانه محقق رفتیم، محقق از ما استقبال کرد و بعد از 3 روز، روی میز صبحانه یک نفر 3 عدد نشریه را در اختیار ما 3 نفر قرار داد؛ درآن پیام محقق برای دفاع از آقای سید محمد سجادی نوشته شده بود که نباید همه سادات به جرم سید بودن کوبیده شوند؛ بالاخص آقای سجادی که همیشه با آقای مزاری بود و باید سید بد و هزاره بد کوبیده شود؛ سید بد مثل سید ابوالحسن فاضل و هزاره بد مثل محمد اکبری؛ بین اتاق من و اتاق آیتالله فاضل شیشه بود؛ من دیدم ایشان خیلی ناراحت است و در داخل اتاق قدم می‌زند؛ دانستم که ایشان این نشریه را خوانده و خدمت ایشان رفتم و گفتم: حاج آقا گمان میکنم ناراحت هستید؟
گفت آری! پایم درد می‌کند، هر چه اصرار کردم ایشان به من چیزی نگفت که ببینید در این نشریه چگونه به من توهین شده و این عمق مظلومیت آیتالله فاضل را می‌رساند؛ هم دعوت می‌کند و هم توهین؛ و این هم نقشه‌ی چپی‌ها و منحرفین بود تا آیتالله فاضل بیشتر ناراحت شده و مغز استخوانش بسوزد و آنها لذت ببرند. آیتالله فاضل را اراذل و اوباش و حمایت عالم نماها خیلی مظلوم کرده بود و شرایط هم طوری بود که ایشان نمی‌توانست با آنها برخورد نماید و در ایران، اراذل‌و اوباش گفتند که اگر آیت‌الله‌فاضل به حرم‌حضرت‌معصومه(ع) بیاید عمامه‌اش را از سرش می‌گیریم؛ آیتالله فاضل در بین مردم افغانستان از حیث و متانت نظیر نداشت، او بین مومنین و حوزه علمیه از نفوذ بالایی برخوردار بود، روزی تشییع پیکر پاکش هزاران نفر اعم از روحانی و غیر روحانی شرکت کردند و شب ختم که از سوی خانواده و بیت معظمش در مسجداعظم برگزار شده بود آن همه جمعیت از شخصیتهای حوزوی، دانشگاهی و سیاسی اعم از علما و روحانیت اشتراک نموده بودند و همه گریه می‌کردند.»
– خدمات مرحوم آیتالله فاضل در دل‌ها باقی خواهد ماند
مرحوم آیتالله فاضل به تعدادی از شخصیتهای علمی، جهادی و وکلای پارلمان که در شهرک مسکونی خاتم‌الانبیا (ص) توسط مرحوم آیتالله فاضل نمره داده شد و اکنون اکثراً در این شهرک ساکن هستند که لیست آنها و همینطور طرح و برنامههای اقتصادی و خدمای آن مرحوم به تفصل در کتاب «رایت بیداری و صلح» آمده که دوستان آن را از کابل و قم تهیه کنند و بخوانند که از خدمات و اعترافات اشتباهات مخالفین دیروز مرحوم آیتالله فاضل بیشتر آشنا شوند.
مرحوم آیتالله فاضل در 22 میزان 1377 خورشیدی و به سن 58 سالگی در حوزه علمیه قم درگذشت و پیكرآن فقیه مجاهدواسوه‌عمل، بر دوش یاران و باحضور آیات عظام، مدرسین، شخصیتهای علمی- سیاسی و اقشارمختلف، در شهرقم و با دریایی از حزن و اندوه تشییع و آیتالله العظمی وحید خراسانی بر پیكر آن فقید نماز اقامه كرد و مجالس ترحیم و فاتحه با حضور شخصیتهای علمی و سیاسی در كشورهای عراق، لبنان، سوریه، پاكستان، مصر، هندوستان، آمریكا، آلمان و… برگزار شد.
خبر ارتحال آیتالله فاضل علاوه بر رسانه‌ی داخلی در افغانستان و دیگر در رسانههای پخش و درگذشت مرحوم آیتالله فاضل ضایعهی بزرگ خواندند.
کلام اخیر اینکه؛ آيتالله فاضل، رایت بیداری، صلح، صداي رساي جهاد و پایداری، تنديس آرزوها واميدهاي انباشته، مرد اندیشه، قلم، خطابه، اجتهاد، فقاهت و مرزبان هميشه بيداربود.
منبع: صفحه فیسبوک محمد علی مقدسی انگوری
[1]. این نامه در 7 جدی 1373 خورشیدی یعنی سه ونیم ماه بعداز کودتای خونین 23 سنبله 1373 خورشیدی توسط آیتالله فاضل تحریریافت و تفصیل نامه را کتاب: «ثابت قدم» (خاطرات من از جمهوريت تا جمهورى اسلامى افغانستان) اثر نگارنده مراجعه شود.
[2]. این سمینار به مناسبت سالروز شهادت امام صادق(ع) در۲۵شوال 1438 هجری قمری، برابر با 29 سرطان 1396 خورشیدی در سالن اجتماعات موسسه نمارسانه واقع غرب‌کابل برگزار شده بود.