سادات‌شناسی (۱۲)
سادات و امتداد غدیر در مذاهب اسلامی
«الحمدلله الذی جعلنا من المتمسکین بولایة أمیرالمؤمنین (ع) و الأئمة المعصومین (ع)»
قال الله تعالی:
«الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَرَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلَامَ دِینًا»
(سوره مائده، آیه ۳)
در آغاز حادثه‌ی ۲۳ جوزا ۱۴۰۴ خورشیدی و حملات رژیم اسرائیل به مناطق مسکونی که منجر به جان‌باختن شماری از شهروندان بی‌گناه شد، مایه‌ی تألم و تأسف عمیق است. این فاجعه را به ملت شریف ایران تسلیت گفته و با خانواده‌های داغ‌دار این حادثه ابراز همدردی می‌کنم.
در عین حال، با وجود انتقاداتی که به سیاست خارجی برخی کشورهای منطقه، به‌ویژه سیاست‌های جمهوری اسلامی ایران در قبال افغانستان داشته و داریم، بر این باوریم که هیچ انسان آزاده‌ای نباید در برابر جنایات ضدبشری سکوت کند یا از آن شادمان گردد.
مذاکرات و تعاملات سیاسی باید در مسیر طبیعی خود و با هدف تأمین صلح و ثبات ادامه یابد؛ اما تجربه نشان داده که شیطنت‌ها و دخالت‌های ایالات متحده آمریکا در خاورمیانه، از افغانستان گرفته تا ایران و دیگر کشورها، همواره مشکوک، بی‌ثبات‌کننده و غیرقابل اعتماد بوده‌اند و این نکته را نیز یاد آور شوم که من از منتقدین سیاست‌های منطقه‌ای ایران در افغانستان بوده و هستم؛ اما این انتقادات هرگز به معنای بی‌تفاوتی یا خوشحالی از وقوع چنین فجایعی نیست. ما خود را در غم ملت‌های همسایه شریک و هم‌سرنوشت می‌دانیم.
اما موضوع گفت‌وگوی امشب ما، در پیوند با واقعه‌ی غدیر است. در سال‌هایی که در افغانستان حضور داشتم، همه‌ساله گفتمانی با عنوان: «غدیر؛ پیمان برادری و تعهد دینی» با حضور دانشمندان و نخبگان شیعه و سنی برگزار می‌شد. همین دیروز نیز، هشتمین دوره‌ی این گفتمان با حضور دو شخصیت برجسته‌ی علمی از هر دو مذهب، در کابل برگزار شد.
همچنین، در دوازدهمین نشست «سادات‌شناسی» که امشب برگزار است، در نظر دارم نکاتی را پیرامون موضوع «غدیر و سادات» با مخاطبان در میان بگذارم.
در هجدهم ذی‌الحجه سال دهم هجری، واقعه‌ی بزرگ و تاریخی عید غدیر خم رخ داد؛ روزی که از آن به‌عنوان تکمیل دین، اتمام نعمت و اعلان رسمی ولایت و وصایت امیرالمؤمنین امام علی(ع) یاد می‌شود. این روز خجسته را به تمامی مسلمانان و عدالت‌خواهان جهان تبریک عرض می‌کنم.
تجلیل از عید غدیر، نه‌تنها یادآور پیمان برادری و تعهد دینی مسلمانان است، بلکه تجدید بیعت با فرزند غدیر، حضرت مهدی موعود (عج) نیز به‌شمار می‌رود.
غدیر؛ نقطه اوج نبوت و آغاز ولایت
غدیر، نام منطقه‌ای در نزدیکی «جُحفه» در سرزمین حجاز است که یکی از مهم‌ترین رخدادهای تاریخ اسلام در آن اتفاق افتاد. در روز ۱۸ ذی‌الحجه سال دهم هجری، پیامبر اسلام حضرت محمد مصطفی(ص) پس از اتمام آخرین حج خود، به فرمان خداوند در این مکان توقف کرد و در حضور جمعیتی عظیم، خطبه‌ای تاریخی ایراد نمود و پیامبر اسلام (ص) در این خطبه، دست علی بن ابی‌طالب(ع) را بالا برد و با بیان جمله معروف:
«مَن کُنتُ مَولاهُ فَهذا عَلِیٌّ مَولاهُ»
او را به‌عنوان ولی، وصی و جانشین خویش معرفی کرد. این رویداد، که به «واقعه غدیر» یا «غدیر خم» شهرت دارد، از منظر شیعه اعلام رسمی امامت و ولایت امام علی(ع) پس از پیامبر اکرم(ص) است و هر ساله با شکوه ویژه‌ای به عنوان «عید غدیر» گرامی داشته می‌شود.
عید غدیر، روزی است که پیام‌آور رحمت، دست جانشین خود را بالا برد و ولایت را به عنوان ضامن تداوم نبوت، به جامعه اسلامی معرفی کرد. ما در این روز فرخنده، با دل‌هایی لبریز از محبت اهل بیت(ع)، بر پیمان خود با ولایت و آرمان‌های امیرالمؤمنین علی(ع) تجدید بیعت می‌کنیم.
غدیر؛ یک مکتب برای همیشه
غدیر، صرفاً یک رویداد تاریخی نیست، بلکه یک مکتب، یک منش، و یک معیار برای عدالت، شجاعت، ایمان و انسانیت است. ترویج فرهنگ غدیر، به‌معنای احیای ارزش‌های ناب اسلامی، دعوت به وحدت، بصیرت، و ایستادگی در برابر ظلم، جهل و انحراف است. ما از تمام مسلمانان، به‌ویژه پیروان اهل بیت(ع)، دعوت می‌کنیم تا با گرامیداشت این روز عظیم، پیام غدیر را در گفتار و رفتار خود منعکس سازند و آموزه‌های علوی را در زندگی فردی و اجتماعی جاری نمایند.
جایگاه «شاهدان غدیر»
«اللّهُمَّ والِ مَنْ والاهُ، و عادِ مَنْ عاداهُ، و انصُرْ مَنْ نَصَرَهُ، و اخذُلْ مَنْ خَذَلَهُ»
(از خطبه پیامبر اکرم(ص) در غدیر)
یکی از روشن‌ترین دلایل حقانیت و عظمت واقعه غدیر، حضور بی‌سابقه مردم و شهادت هزاران نفر بر سخنان پیامبر(ص) است. با استناد به منابع تاریخی، می‌توان گفت: بین 100 هزار تا 124 هزار نفر در حجةالوداع حضور داشتند که پس از انجام اعمال حج، مسلمانان در غدیر خم گرد آمدند و خطبه پیامبر را شنیدند و بر بیعت با علی(ع) گواهی دادند.
پیامبر اکرم(ص) در آن روز فرمود:
«أَلَسْتُ أَوْلَى بِکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ»
همگان پاسخ دادند: «بَلَى یَا رَسُولَ اللَّهِ»
سپس فرمود: «مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا عَلِیٌّ مَوْلَاهُ»
این گواهی جمعی، سندی الهی و تاریخی بر ولایت علی(ع) است که توسط هزاران راوی و محدّث اهل سنت و شیعه نقل شده و در کتب معتبر ثبت گردیده است.
پاسداشت غدیر، تجلیل از حقیقتی است که در وجدان امت اسلامی نقش بسته و شاهدان غدیر، زبان تاریخ‌اند که پیام امامت را تا قیامت حفظ کرده‌اند.
غدیر، پیوندی الهی میان امت و امامت
واقعه غدیر، نه‌تنها نقطه عطفی در تاریخ اسلام، بلکه آغاز پیمانی الهی و اجتماعی بین امت اسلامی و جانشین پیامبر اکرم(ص) بود. این اعلان ولایت، تجلی اراده خداوند در استمرار خط رسالت در قالب امامت است و تعهدی ایمانی از سوی امت به رهبری آسمانی اهل بیت(ع).
در این منظومه نورانی، سادات ـ نوادگان پیامبر(ص) از نسل حضرت فاطمه زهرا(س) ـ حاملان پیام غدیر و تجسم تاریخی تداوم ولایت بوده‌اند. آنان در طول قرون، در قالب عالمان، مصلحان، مبارزان و شهیدان، درخشیده و نقش پیونددهنده‌ای میان اقوام، اقشار و مذاهب اسلامی ایفا کرده‌اند.
اهل‌سنت و جایگاه اهل‌بیت(ع)
در میان مذاهب اهل‌سنت نیز، محبت اهل‌بیت(ع) به‌ویژه ذوی‌القربی، از اصول مسلم ایمانی به‌شمار می‌رود. علمای بزرگی چون امام شافعی، احمد بن حنبل، مالک بن انس و ابوحنیفه در آثار و اشعار خود، به جایگاه اهل بیت پیامبر(ص) اذعان داشته‌اند. این همگرایی، ظرفیت عظیمی برای وحدت امت اسلامی در سایه محبت اهل‌بیت فراهم کرده است.
غدیر در منابع شیعه و اهل‌سنت
واقعه غدیر در هر دو مکتب شیعه و اهل‌سنت نقل شده است؛ هرچند تفسیر آنها از این رویداد متفاوت است:
منابع شیعه:
حدیث غدیر: «مَن کُنتُ مَولاه، فَهذا علیٌّ مولاه…»
آیه ۶۷ سوره مائده: «یا أیُّها الرسول بلِّغ ما أُنزِل إلیک…» (آیه تبلیغ)
آیه ۳ سوره مائده: «الیوم أکملت لکم دینکم…»
کتب حدیثی: الکافی (کلینی)، الاحتجاج (طبرسی)، عیون اخبار الرضا (شیخ صدوق)، الغدیر (علامه امینی)
منابع اهل‌سنت:
اهل‌سنت حدیث غدیر را پذیرفته‌اند، اما آن را بیشتر نشانه‌ی محبت و احترام به علی(ع) می‌دانند، نه لزوماً نصب به امامت.
مسند احمد بن حنبل (جلد ۴، ص ۳۷۰): حدیث غدیر با الفاظ صریح نقل شده است.
صحیح ترمذی، سنن نسائی، تاریخ طبری، تفسیر ابن کثیر، و…: همگی به نحوی از این واقعه سخن گفته‌اند.
غدیر، نه‌فقط واقعه‌ای در تاریخ، بلکه حقیقتی در متن ایمان و وحدت امت اسلامی است. سادات، به عنوان بازماندگان پیامبر(ص) و وارثان پیام غدیر، نقش مهمی در تبیین و ترویج این حقیقت داشته‌اند. امروز، بیش از هر زمان دیگر، بازخوانی پیام غدیر و تأکید بر مشترکات امت اسلامی، می‌تواند راهی برای تعالی فکری، فرهنگی و سیاسی مسلمانان جهان باشد.
غدیر؛ ریشه ولایت و نسب سادات
واقعه‌ی غدیر خم، یکی از بزرگ‌ترین رخدادهای تاریخ اسلام است. پیامبر اکرم(ص)، در بازگشت از حجّةالوداع و در منطقه‌ی غدیر، به فرمان الهی، حضرت علی(ع) را به‌عنوان ولی و جانشین خود معرفی کرد. این واقعه، هم بنیان اندیشه‌ی ولایت و امامت در مکتب تشیع را پی‌ریزی کرد و هم منشأ شکل‌گیری نسل نورانی پیامبر(ص) در قالب سادات شد.
بخش نخست: غدیر؛ پیام الهی و اعلان سیاسی پیامبر(ص)
روز غدیر، روز اعلام رسمی ولایت امیرالمؤمنین علی(ع) از سوی پیامبر اکرم(ص) است. از منظر شیعه، این اعلان، تجلی اراده‌ی الهی برای تداوم خط نبوت در قالب امامت است. پیامبر(ص) فرمود:
«مَنْ كُنْتُ مَوْلاهُ فَهذا عَلِيٌّ مَوْلاه»
و پس از آن، این آیه‌ی شریفه نازل شد:
﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِيناً﴾ (مائده: ۳)
این آیه، بر تکمیل دین و تمامیت نعمت الهی از طریق اعلام ولایت دلالت دارد. از این‌رو، غدیر را می‌توان پیوندگاه نبوت و امامت و رکن بنیادین اندیشه‌ی سیاسی شیعه دانست.
بخش دوم: سادات؛ میوه‌ی شجره‌ی طیبه‌ی علوی ـ فاطمی
سادات، فرزندان حضرت علی(ع) و حضرت زهرا(س) هستند که از طریق امام حسن(ع) و امام حسین(ع) به پیامبر اکرم(ص) منسوب می‌شوند. واژه‌ی «سید»، به‌معنای بزرگ‌منزلت و محترم، در فرهنگ اسلامی برای تکریم این نسل نورانی رایج شده است.
در کشورهای اسلامی چون ایران، عراق، افغانستان، هند، یمن و شام، سادات همواره از جایگاه معنوی، علمی و گاه سیاسی برجسته‌ای برخوردار بوده‌اند. آنان حاملان آموزه‌های اهل‌بیت(ع) و پیشتازان عدالت‌خواهی و هدایت معنوی در جامعه‌ی اسلامی بوده‌اند. قیام امام حسین(ع)، نهضت زید بن علی، و جنبش‌های ضدستم علویان در برابر خلافت‌های اموی و عباسی، از برجسته‌ترین نمودهای نقش‌آفرینی تاریخی سادات به‌شمار می‌رود.
بخش سوم: پیوند غدیر و سادات
میان غدیر و سادات، پیوندی ناگسستنی و تاریخی وجود دارد. غدیر، روز تثبیت ولایت امیرالمؤمنین(ع) است و سادات، میوه‌های این شجره‌ی طیبه‌اند. اگر غدیر تحقق نمی‌یافت، چنین نسل و تبار معنوی نیز در تاریخ شکل نمی‌گرفت. از این‌رو، جایگاه اجتماعی و دینی سادات را می‌توان در امتداد پیام غدیر و استمرار آن تفسیر کرد.
برخی از صاحب‌نظران معتقدند:
غدیر، مبنای مشروعیت دینی و اجتماعی سادات است؛
سادات، حافظان و پاسداران پیام غدیر در طول تاریخ‌اند؛
احترام به سادات، ادامه‌ی تکریم ولایت امیرالمؤمنین(ع) است.
در سنت‌های مردمی، به‌ویژه در ایام عید غدیر، رسم بر این بوده که مؤمنان به دیدار سادات رفته، تبریک گفته و عیدی دریافت کنند. این عیدی، نماد برکت و پیوند با تبار اهل‌بیت شمرده می‌شده و غدیر، به‌عنوان روزی ویژه در تقویم ایمان مردم، جایگاهی والا داشته است.
نتیجه‌گیری
واقعه‌ی غدیر، نه‌فقط نقطه‌ی آغاز نظام امامت، بلکه منشأ پیدایش نسلی نورانی با عنوان «سادات» است؛ نسلی که در طول تاریخ، نماد ایمان، دانش، مقاومت و عدالت‌خواهی بوده‌اند. هرگاه جامعه‌ای به پیام غدیر نزدیک‌تر شده، سادات نیز در آن جامعه جایگاه والاتری یافته‌اند. امروز نیز سادات، با پاسداری از اخلاق نبوی، احیای فرهنگ اهل‌بیت(ع) و ایستادگی در مسیر حق، همچنان یادآور زنده‌ی غدیر در حیات امت اسلامی‌اند.
منبع: همزمان با فرارسیدن عید غدیر، برابر با ۱۸ ذی‌الحجه ۱۴۴۶ هجری قمری / ۲۴ جوزا ۱۴۰۴ خورشیدی، در پلتفرم تیک‌تاک…