(به بهانه سالروز ولادت مولود کعبه حضرت امام علی علیه السلام و روز پدر)
سیزدهم رجب میلادمولود کعبه، مظهر علم، عزت، عدالت، سخاوت و شجاعت، اسد الله الغالب، علی بن ابیطالب علیه السلام برهمه شیفتگان امامت و ولایت مبارک باد.
چه خوب است که در الگوگیری از زندگی امام علی علیه السلام از تمام وجوه، عبادت، سیاست، عدالت، مِهر ورزی، مرادانگی، محبت و خوش اخلاقی و… توجه خاصی داشته باشیم و سبک زندگی حضرت علی السلام باید الگوی تمامی مسلمانان باشد.
قبل از پرداختن به الگو پذیری از سبک زنگی امام علی علیه السلام به مناسبت میلاد آن حضرت مختصرا به زندگی نامه آن حضرت اشاره می گردد؛ حضرت علی علیه السلام بنابر مشهور، روز سیزدهم ماه رجب، سى سال بعد از عام الفیل، در شهر مکه معظّمه، در میان کعبه الهى دیده به جهان گشود و با نور طلعتش، جهانى تاریک را روشنائى بخشید.
امام علی بن ابی طالب علیه السلام، امام اول شیعیان، صحابی، راوی، پسرعمو و داماد پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله، همسر حضرت زهرا سلام الله علیها و پدر و جد ۱۱ امام شیعه، کاتب وحی و چهارمین خلیفه از خلفای راشدین نزد اهل سنت است.
به گفته مورخین شیعه و بسیاری از علمای اهل سنت، آن حضرت در کعبه زاده شد. او نخستین کسی بود که به پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله ایمان آورد و از نظر شیعه، به فرمان خدا و تصریح پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله، جانشین بلافصل رسول خدا صلی الله علیه و آله است.(۱) آیاتی از قرآن کریم بر عصمت وی دلالت دارد.(۲)
بنابر منابع شیعه و برخی منابع اهل سنت، حدود ۳۰۰ آیه در قرآن کریم در فضیلت او نازل شده است.(۳) هنگامی که قریش قصد کشتن پیامبر صلی الله علیه و آله را داشتند، او در بستر پیامبر خوابید تا دشمنان گمراه شوند و بدین طریق پیامبرصلی الله علیه و آله مخفیانه هجرت کرد.(۴) پیامبر صلی الله علیه و آله عقد اخوت خود را با وی بست.(۵) در همه غزوات پیامبرصلی الله علیه و آله –جز جنگ تبوک که به فرمان پیامبر صلی الله علیه و آله در مدینه ماند- شرکت داشت و پرافتخارترین فرمانده اسلام بود. آثار مکتوب بسیاری به زبانهای مختلف درباره امام علی علیه السلام نوشته شده است.
پس از درگذشت پیامبرصلی الله علیه و آله گروهی در سقیفه، با ابوبکر به عنوان خلیفه بیعت کردند و امام علی علیه السلام ۲۵ سال از خلافت دور ماند.
آن حضرت پس از خلافت ابوبکر، عمر و عثمان، به اصرار مسلمانان خلافت و حکومت را پذیرفت.(۶) او در دوره کوتاه حکومتش با سه جنگ سنگین داخلی مواجه شد و سرانجام در محراب مسجد کوفه در حال نماز به دست یکی از خوارج به شهادت رسید و مخفیانه در نجف به خاک سپرده شد.(۷)
گفتهاند سررشته بسیاری از علوم مسلمانان، از جمله نحو عربی، کلام، فقه و تفسیر به امام علی علیه السلام میرسد و فرقههای گوناگون، سلسله سند خود را بدو میرسانند. کتاب معروف نهج البلاغه منتخبی از گفتهها و نوشتههای اوست.
ابن ابی الحدید(از بزرگان علمای اهل سنت) میگوید: بیشتر علمای حدیث بر این باورند که وی اولین کسی بود که به پیامبر صلی الله علیه و آله ایمان آورد و از او پیروی کرد. خود وی [امام علیه السلام فرموده است: «صدّیق اکبر منم، فاروق اول منم، اسلام آوردم قبل از اینکه مردم اسلام آورند، و نماز خواندم قبل از نماز خواندنشان»(۸)
امام علی علیه السلام در غزوات و سریه های صدر اسلام، نقش مؤثری داشت و در همه غزوات جز غزوه تبوک همراه پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله حضور داشت و جنگید.(۹) وی به عنوان دومین شخصیت نظامی پس از حضرت محمدصلی الله علیه و آله ایفای نقش کرده است.
رسول خدا صلی الله علیه و آله هنگامی که سر عمرو را در دست علی علیه السلام دید، فرمود: ضربه علی یوم الخندق افضل من عباده الثقلین؛ یعنی ارزش ضربتی که علی در روز خندق بر دشمن فرود آورد از عبادت جن و انس برتر است.(۱۰)
ناصر خسرو بلخی موسوی می گوید:
چرا گویم که بهتر بود در عالم کسی زان کس | که بر اعدای دین بر تیغ محنت بود بارانش؟ | |
از آن سید که از فرمان ربالعرش پیغمبر | وصی کردش در آن معدن که منبر بود پالانش | |
از آن مشهور شیر نر کهاندر بدر و در خیبر | هوا از چشم خون بارید بر صمصام خندانش | |
شدی حیران و بیسامان و کردی نرم گردن را | اگر دیدی به صف دشمنان سام نریمانش | |
کسی کو دیگری را برگزیند بر چنین حری(۱۱) | بپرسد روز حشر ایزد ز تن بیروی بهتانش |
سبک زندگی امام علی علیه السلام
هر فردی بخواهد سبک زندگی قرآنی اسلامی داشته باشد، باید زندگی را از امام علی علیه السلام بیاموزد.
سبک زندگی امام علی علیه السلام همان سبک زندگی قرآنی و اسلامی است که باید شناخت و بر اساس آن زندگی کرد؛ زیرا آن حضرت در سایه تربیت پیامبرگرامی اسلام صلی الله علیه و آله و قرآن بود و یکی از تبیینکنندگان و مفسران علمی و عملی قرآن بشمار میرود.
بر اساس آیات قرآن امامعلی علیه السلام نفس و جان پیامبراسلام صلی الله علیه و آله است.(۱۲) او یکی از اولواالامرهایی است که اطاعت ایشان واجب است.(۱۳) در آیات قرآن حضرت علی علیه السلام به عنوان عالم و دانای به تمام کتاب(۱۴)، از راسخون در علم(۱۵)، از اهل عصمت و طهارت(۱۶)، اهل الذکر(۱۷)، خویشان و ذویالقربایی که مودت آنان واجب است(۱۸)، از ابرار و مقربان(۱۹)، و دهها عنوان و دارنده فضایل بسیار دیگر معرفی شده است.
آن حضرت پرورده دامان رسولالله صلی الله علیه و آله است؛ چنانکه خودش میفرماید: شما خود در پیوند با رسول خدا هم به دلیل خویشاوندی و هم به سبب موقعیت ویژه من، جایگاه مرا میشناسید. او مرا از روزگاری که نوزادی بودم در دامن خود مینشاند و بر سینه میچسبانید و از عطر دلپذیرش بهرهمندم میساخت، لقمه را میجوید و در دهانم میگذاشت و هرگز در گفتارم دروغی نشنید و در رفتارم لغزش و سبکسری ندید.(۲۰)
امام علی علیه السلام محرم راز پیامبرصلی الله علیه و آله بود و پیامبر اسرارش را با ایشان در میان میگذاشت؛ حضرت علی علیه السلام در این باره فرموده است: موقعیتی که من در محضر پیامبر خدا داشتم برای هیچ کس دیگر نبود. من هر روز سحر محضر ایشان میرفتم.(۲۱)
مجموعهای که امام علی علیه السلام از پیامبراسلام صلی الله علیه وآله دریافت کرد او را به گنجینه وحی مبدل ساخت. ایشان در خلوتهای خویش با پیامبرصلی الله علیه و آله یا میپرسید یا پیامبرصلی الله علیه و آله خود علومش را به وی انتقال میداد. امیرمؤمنان علی علیه السلام در این باره نیز فرموده است: هرگاه از پیامبر خدا سؤال میکردم، خواستهام را پاسخ میداد و اگر من سکوت میکردم او خود پیشگام میشد و از دانش خود بهرهمندم میساخت.(۲۲)
آن حضرت چنانکه قرآن میفرماید از راسخون در علوم قرآنی و اهل ذکر است که باید دین را از او یاد گرفت و متشابهات را فهمید؛ زیرا توان ارجاع متشابهات به محکمات را دارد و آشنای کامل به قرآن و معارف آن و قرآن ناطق است. حضرت علی علیه السلام خود میفرماید: به خدا سوگند آیهای از قرآن کریم نازل نشده است مگر اینکه من میدانم در چه موضوعی و در کجا نازل شده است، زیرا پروردگارم به من دلی اندیشمند- ژرفاندیش- و زبانی پرسشگر عنایت کرده است.(۲۳)
با توجه به آیات و روایات پیش گفته و غیر آنها باید گفت که هر فردی اگر بخواهد سبک زندگی قرآنی اسلامی داشته باشد، باید زندگی را از امیرمؤمنان علی علیه السلام بیاموزد. از نظر پیامبرصلی الله علیه و آله هر کسی که شیعه امام علی علیه السلام شد و پا در جای پای ایشان گذاشت رستگار خواهد شد و وارد بهشت میشود. بنابراین، لازم است تا هر مسلمانی سبک زندگی امام را بشناسد و براساس آن رفتار نماید.
برخی از ویژگیهای سبک زندگی امام علی علیه السلام
در اینجا به برخی از مهمترین ویژگیهای سبک زندگی اسلامی امام علی علیه السلام اشاره میشود:
- ۱. حلالخواری و خشنودی خدا و پیامبر؛ از مهمترین ویژگیهایی که یک انسان مومن را از غیر مومن متمایز میکند همین اموری است که حضرت صادق علیه السلام در این حدیث فرموده است: به خدا سوگند علیبنابیطالب علیه السلام تا روزی که از این دنیا رفت مال حرامی نخورد و هیچگاه بر سر دو راهی – که هر دو راه مورد خشنودی خدا باشد- قرار نگرفت مگر اینکه پرزحمتترین آنها را برگزید و هر حادثه مهمی که برای پیامبر خدا پیش میآمد – به دلیل اعتمادی که به علی داشت- از او کمک میگرفت. در میان این امت هیچکس نتوانست همانند علی علیه السلام راه پیامبر را- بیکم و کاست- طی کند و با این همه تلاش و کوشش، همواره چون بیمناکان کار میکرد، چشمی به بهشت و چشم دیگر بر آتش داشت، از سویی امیدوار پاداش بهشت و از سوی دیگر هراسناک از کیفر آتش بود.(۲۴) ابن عباس نیز درباره طالب رضای حق بودن ایشان میگوید: علی علیه السلام در تمامی کارهای خود همواره در پی رضایت الهی بود و به همین جهت «مرتضی» نامیده شد.(۲۵)
در مدینه آن حضرت برای محافظت از جان پیامبرصلی الله علیه و آله در مسجد خود را آماده مقابله با توطئهها میکرد، زیرا منافقانی درصدد ضربه زدن به پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله بودند، از همین رو مراقبت و حفاظت از جان پیامبر لازم بود و امام به عنوان محافظ رسول خدا صلی الله علیه و آله کنار ستون محرس در مسجدالنبی مینشسته و مراقب اوضاع بود. آن ستون هم در مسجدالنبی و کنار قبر حضرت رسول مشخص است و روی آن نوشته است.(۲۶) - ۲. پشتیبانی حق و سازشناپذیری؛ از ویژگیهای امام علی علیه السلام، نداشتن سازش با مخالفان حق و عدل و برخورداری از قاطعیت انقلابی در راه انجام وظیفه بود. خود آن حضرتمیفرماید: به جان خودم سوگند، در نبرد با کسی که مخالفت حق کند و راه گمراهی پیش گیرد، نه مداهنه و سازش میکنم نه سستی.(۲۷)
امام علی علیه السلام به آنچه میگفت عمل میکرد و از همین رو، قاطعیت، در اجرای حق و عدالت و پشتیبانی از مظلوم در برابر ظالم از ویژگیهای «حکومت علوی» بود. هرچند اجرای دقیق عدالت، به کام دنیا خواهان خوش نمیآمد و عدهای از او میرنجیدند، اما دلخوشی آن حضرت این بود که خدایش از او راضی است.
- ۳. رضایت خداوند اصل اساسی در سیاست علوی؛ رضایتجوئی خداوند و عدم تکیه و اعتماد به غیر خدا موجب میشود تا امام علی علیه السلام به جنگاوری بیباک تبدیل شود و در زمان تنزیل و تاویل از مشرکان و منافقان نهراسد. حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود:… و از شگفتیهای زمانه این است که – شامیان- به من پیام دادهاند که خود را برای مقابله با سرنیزهها آماده کنم و برای ضربههای شمشیر شکیبا باشم، مادران گریان به سگوشان بنشینند! تاکنون کسی مرا با دعوت به جنگ تهدید نکرده است و از زخمهای نیزه و شمشیر هراسی نداشتهام، چرا که بر یقین به پروردگارم تکیه دادم و دینم را زنگار شبهه نیالوده است.(۲۸)
۴. عدالتخواهی و عدالتمحوری؛ از دیگر سیاستهای راهبردی امام علی علیه السلام در سبک زندگی آن حضرت عدالتخواهی و عدالتمحوری است. همین عنصر نیر بسیاری را از وی و حکومتش دور میکند؛ زیرا اجرای عدالت در حق خود و خویشان بسیار سخت و دشوار است؛ این در حالی است که آموزههای اسلامی تاکید دارد که عدالت را حتی در حق دشمنان چنان اجرا کنید که به وی ظلمی روا نشود و به خاطر خویشان و دوستی با افراد از عدالت عدول نکنید.(۲۹) سیاستهای عدالتی امیرمومنان علیه السلام بر بیتقوایان سخت میآمد؛ زیرا از نظر قرآن عدالت نزدیکترین حالت به تقوای الهی است. در روایت است آنگاه که حضرت امیر به دلیل رعایت مساوات در تقسیم بیتالمال مورد عتاب قرار گرفت فرمود: آیا به من امر میکنید و اصرار میورزید تا پیروزی را به بهای ستم بر کسانی که مسئولیت سرپرستی آنها بر دوشم نهاده شده است به دست آورم؟ به خدا سوگند که تا روزگار در گردش است و ستارگان آسمان در پی هم حرکت میکنند، چنین کار ناروایی نخواهم کرد. اگر این مال، ثروت شخصی من بود در تقسیم آن مساوات را رعایت میکردم، چه رسد به اینکه مال، مال الله است.(۳۰) - ۵. همدلی و همدردی با درماندگان؛ در شیوه حکومت، سیاست مردمی و جانبداری از مظلومان و محرومان از اصول کلی زمامداری امیرمؤمنان علیه السلام بود. ایشان با همدلی و همدردی با مردم بر آن بود تا حق و عدالت را اجرا کند؛ زیرا با چنین سیاستی است که میتوان مردم را در جایگاه کرامت و شرافت خودشان قرار داد. آن حضرت مردم را دوست داشت، مردم هم او را دوست داشتند. پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله به این ویژگی امام علی علیه السلام به عنوان یک عطای الهی اشاره کرده و فرموده است: یا علی، خدای متعال تو را چنین قرار داده که بینوایان را دوست بداری و آنان را به عنوان پیروان خویش بپسندی و آنان هم تو را پیشوایی و امامت بپسندند.(۳۱)
- ۶. همدردی با مردم و یاوری محرومان؛ درباره همدردی اما علی علیه السلام با مردم میتوان به این سخن آن حضرت استناد کرد که فرمود: هیهات که هوی و هوسم بر من چیره شود و شکمبارگی به گزینش طعامهای لذیذ وادارم کند، در حالی که چه بسا در یمامه و یا حجاز کسانی باشند که امید دستیابی به قرص نانی نداشته و خاطرهای از سیری ندارند و هرگز مباد که من با شکم پر بخوابم در حالی که شاید پیرامون من شکمهای به پشت چسبیده و جگرهای سوخته باشد.(۳۲)
بیخبری مسئولان حکومتی از وضع زندگی مردم جامعه، ناپسند است. در حکومتهای غیرمردمی، حاکمان به راحتی و رفاه خود میاندیشند و همه وسایل آسایش را برای خود و بستگان خویش فراهم میکنند و به رنج و محرومیت و گرسنگی و نیاز طبقات محروم توجهی ندارند. حضرت علی علیه السلام این شیوه را از شأن حکومت دور میداند و به یاد گرسنگان جامعه در دور افتادهترین مناطق است.
۷٫ سادهزیستی؛ امام علی علیه السلام با آن که درآمد خوبی از کار و تلاش خویش در زمینها و نخلستانها داشت، ولی همه آنها را در راه خدا انفاق میکرد و خود بهرهای نمیبرد. در دوران عزلت از سیاست و در اوج قدرت یکسان زیست و تفاوتی در زندگیاش پدید نیامد و به سوی تجملات نرفت، با آنکه وضع مسلمانان در آن دوره خوب بود و اقتصاد شکوفایی داشتند، ایشان به کمترین چیزها قناعت میکرد و بسیار ساده میزیست. حضرت خود در این باره فرموده است: به خدا سوگند تنپوش خود را چندان وصله کردهام که از وصلهکنندهاش شرم دارم. روزی گویندهای به من گفت: آیا زمان دور افکندن آن فرا نرسیده است؟ و من گفتم: دور شو، که هنگام بامداد، از مردم شبرو سپاسگزاری میشود (یعنی نتیجه این رنج من در آینده مورد تمجید قرار خواهد گرفت). امیرالمومنین علیه السلام پنج سال حکومت کرد و در طول این مدت خشتی روی خشت ننهاد و زمینی را به خود اختصاص نداد و درهم سفید و دینار سرخی به ارث نگذاشت.(۳۳)
۸٫ عبادت و طریق بندگی از نظر امام علی علیه السلام نماز، امانت الهی است که بندگان را به بندگی میرساند. برای همین بر آن اهتمام خاص داشت. در تفسیر قشیری آمده است: هرگاه وقت ادای نماز میرسید، رنگ چهره امیرالمومنین تغییر مییافت و بر خود میلرزید. وقتی به او میگفتند: این چه حالت است؟ میفرمود: هنگام ادای امانتی رسیده است که بر آسمانها و زمین و کوهها عرضه شد و آنها از حمل آن سرباز زدند و انسان این بار امانت را برداشت.(۳۴)
- نقش نگین؛ نقش نگین انگشتری ایشان پیامهای اساسی را به دیگران یادآور میشد. از اینرو، توجه به این نقشها به عنوان شعار زندگی هر مسلمانی اساسی و مهم است. عبد خیر میگوید: امام علی علیه السلام چهار انگشتر داشتند که به دست میکردند: یاقوتی برای نجابت و بزرگی- فرزانگی- و فیروزه برای پیروزی و حدید چینی برای نیرومندی و عقیق را نیز برای محافظت. نقش نگین یاقوت: «لااله الاالله المک الحق المبین» و نقش فیروزه: «الله الملک الحق» و نقش حدید: «العزهًْ لله جمیعا» و در نگین عقیق سه سطر نقش بسته بود: «ماشاءالله، لاقوهًْ الا بالله، استغفرالله»(۳۵)
- فرزند صالح، روشنایی چشم؛ از نظر امام علی علیه السلام فرزند صالح همان چشم روشنی بشر است. از نظر آن حضرت فرزندان صالح، دیندار و مفید برای جامعه، مایه روشنی چشم والدین و ذخیره صالح برای آنان است و پس از مرگ پدر و مادر هم، خوبیهای آنان سبب یاد خیر و طلب رحمت مردم برای پدر و مادرش میشود. تربیت دینی اولاد، از مهمترین وظایف والدین است و ادب، برترین میراث آنان است. حضرت در اینباره فرموده است: به خدا سوگند هیچگاه از پروردگار خود فرزندانی خوشسیما و نه فرزندانی سرو قامت نخواستهام، بلکه فرزندانی مطیع خداوند و ترسان از او خواستهام تا هرگاه به فرزندم نگریستم و او را در حال اطاعت خدا دیدم، چشمانم روشن شود. (۳۶)
آنچه بیان شد تنها گوشهای از جنبههای سبک زندگی امام علی علیه السلام بود و قطعا پرداختن به همه این جنبهها نیاز به یک کتاب قطور خواهد داشت.
پی نوشت:
- سوره مائده، آیه ۶۷.
- سوره احزاب، آیه ۳۳.
- اربلی، ۹۳؛ سیوطی، تاریخ الخلفاء، ص ۱۸۹.
- مجلسی، ج۱۹، ص۵۹.
- حاکم نیشابوری، ج۳، ص۱۴.
- ابن ابی الحدید، ج۶، ص۸
- مجلسی، ج۴۲، ص۲۹۰ .
- ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱، ص۳۰٫
- ابن سعد، ج ۳، ص ۲۴.
- مجلسی، ج۲۰، ص۲۱۶.
- دیوان ناصر خسرو
- سوره آلعمران، آیه۶۱ .
- سوره نساء، آیه۵۹ .
- سوره رعد، آیه ۴۳ و روایات تفسیری .
- سوره آلعمران، آیه۷ و روایات تفسیری.
- سوره احزاب، آیه ۳۳ و روایات تفسیری.
- سوره انبیاء، آیه ۷ و روایات تفسیری.
- سوره شوری، آیه۲۳ .
- سوره انسان و روایات تفسیری.
- نهجالبلاغه، ح۱۹۲ .
- مسند احمد، ج۱، ص۷۷-۸۵ .
- المصنف، ج۶، ص۳۶۸، ح۳۲۰۶۱ .
- انساب الاشراف، ج۲، ص۹۸ ح۲۷ .
- الارشاد، ص ۲۵۵ .
- المناقب، ج ۳، ص ۱۱۰٫
- اسطوانه الحرس.
- نهجالبلاغه، الخطب: ۲۴ .
- نهجالبلاغهًْ خ ۲۲ .
- سوره مائده، آیه ۸؛ سوره انعام، آیه ۱۵۲٫
- نهجالبلاغهًْ، خ ۱۲۴ .
- حلیهًْ الاولیاء، ج ۱، ص ۷۱ .
- نهجالبلاغهًْ، نامه: ۴۵ .
- المناقب ابن شهر آشوب، ج۲، ص۹۵ .
- المناقب، ج۲، ص ۱۲۴؛ الاحزاب، آیه ۷۲ .
۳۵٫ الخصال، ص ۱۹۹٫
۳۶٫ تفسیرالصافی، ج۴، ص ۲۷ .
نویسنده: سید جعفرعادلی«حسینی»