تعيين ماه قمري مبتني بر رؤيت هلال است و ناظران و شهود در آغاز هرماه مي كوشند تا هلال را رصد نمايند ولي ديدن ماه در اولين شب پس از خارج شدن از صحاق، كاري دشواري است.
اول ماه به صورت هلال باريكي در غرب آسمان در نزديكي افق براي مدتي كوتاهي نمايان مي شود و رؤيت پذيري آن به شرايط متعددي بستگي دارد.
اسلام مهم ترين نشانه شروع هر ماه قمري را رؤيت هلال ماه نو دانسته وبه حديث: «صوموا لرويته وافطروا لرويته» استناد نموده اند. موضوع رؤيت هلال در كشورهاي اسلامي از اهميت خاصي برخوردار است و از دير باز هلال ماههاي رمضان و شوال جنجال برانگيز وبحث آور بوده است
اما در ماههاي قمري بدين جهت مورد توجه هستند كه بسياري از اعمال عبادي، همچون؛ روزه، حج، و… با رؤيت ارتباط تام دارد و سخن خداوند متعال در آيه 189 سوره بقره براين موضوع دلالت دارد كه مي فرمايد:« درباره‌ي هلال هاي ماه» از تو سوال مي كنند؛ بگو:«آنها، بيان اوقات (وتقويم طبيعي) براي (نظام زندگي) مردم و (تعيين وقت) حج است.» سفارش فراوان به استهلال وفتوا بر وجوب كفايي آن و اينكه بزرگان ديني و مذهبي، هركدام در شب اول ماه به جستجوي آن مي پرداخته اند، در اهميت آن مي‌افزايد.
در اين جا خطاب قرآن كريم به پيامبر اسلام(ص) است؛ يعني اي پيامبر! چون از تو در باره كيفيت هلال ماه پرسش كنند بگو اين اشكال مختلف ماه براي تنظيم اوقات مردم براي حج است ….
استهلال
بنابرنظر فقها، استهلال امري مستحب است و برخي در مورد ماههاي رمضان، شوال، ذي الحجه، حكم بر و جوب كفايي استهلال داده اند، استهلا به معناي طلب هلال و يا شكار وجستجوي هلال است ولازم است افرادي كه ادعاي رؤيت مي نمايند اوصاف و خصوصيات هلال را يكنواخت بيان نمايند و باچشم غير مسلح ماه را ببينند؛ از نظر علمي رؤیت هلال به عواملي زير بستگي دارد:
1 – بعد معدل: مدت مكث ماه پس از غروب خورشيد كه قابل تبديل به درجه است.
2 – بعد سوا: اختلاف طول سماوی ماه و خورشید.
3 – فاصله زاویه: فاصله کمانی ماه وخورشید در آسمان ناظر.
4 – سن ماه: مدت زمانی که از لحاظ مقارنه می گذرد.
5 – ارتفاع ماه: فاصله ماه تا افق ناظر.
6 – قران نیرن (نزدیکی ماه وخورشید): دریک راستا قرار گرفتن ماه و خورشید را قران نیرن از ضوابط اصلی پیش بینی رؤیت هلال است و درهرماه قمری یک زمان و وقت مشخص صورت می گیرد و پس از گذشتن قران، امکان رؤیت هلال فراهم می شود.
پس اگر به هنگام غروب خورشید، به وقت کافی از قران گذشته وماه از خورشید فاصله گرفته باشد امکان رؤیت با چشم غیر مسلح برای صد فراهم می شود، تذکر این نکته لازم است که قبل از حدوث قران، به علت، تابش شدید نور خورشید در افق آسمان، رؤیت هلال با چشم غیر مسلح ممکن نمی باشد.
ثبوت هلال
حلول ماه به رؤیت ومشاهده هلال ثابت می شود وبیشتر فقها اثبات هلال را به رؤیت، ضروری دین شمرده و اجماع و اتفاق، فقها را بر اعتبار آن ثابت دانسته اند.
در سیره پیامبر اسلام(ص) ثابت است که حضرت شخصا به جستجوی هلال می پرداخته و در احادیث متواتر، رؤیت هلال موجب صوم و فطر دانسته شده که به اتفاق کتب روایی شیعه وسنی؛ اینک ازمیان روایات فراوانی که نقل شده به یکی از روایات در این مختصر اشاره می شود که آمده:«اذ رأیتم الهلال فصوموا و اذ رایتموه فافطروا» یعنی؛ هرگاه هلال ماه را دیدید، روزه بدارید و هرگاه هلال را دیدید روزه بگشایید.
از ظاهر روایات باب رؤیت هلال چنین برداشت می شود که روزه گرفتن و روزه گشودن بستگی به رؤیت ماه دارد و این طریقی علم آور برای احراز آن می باشد که همگانی در هر مکانی و هر سطحی که از اندیشه باشند به طور طبیعی و آسان بتوانند به هلال علم پیدا کنند.
البته بسیاری از فقها «رؤیته عن حسن» را معتبر دانسته اند یعنی لازم است با چشم غیر مسلح ماه دیده شود و اگر توسط دوربین یا تلسکوپ و یا لوازم دیگر هلال دیده شود صحت نیست.
از آنجایی که شارع مقدس بینه را حجت شمرده اند. لذا با شهادت دو شخص عادل رؤیت هلال ثابت می گردد. بعضی از فقها، قائل به کفایت رؤیت یک ناحیه برای تمامی مسلمین هستند به دلیل آنکه گفتار رسول خدا(ص) یعنی «صوموا لرؤیته» را خطاب عام گرفته اند و لذا اگر در بلادی دو شاهد عادل ادعای رؤیت نمودند برای همه مسلمین اول ماه ثابت است، این گروه دعای وارده در قنوت نماز عید فطر«وأسئلک بحق هذا الیوم الذی جعلته للمسلمین عیدا» را به عنوان مؤید آورده اند. همچنین یکی از آیات سوره قدر که کلمه «لیله القدر» در آن آمده، که ظاهر آن در این است که لیله مشخص و معین دارای این آثار است.
اما گروهی با توجه به کرویت زمین اظهار می دارند که رؤیت هلال در یک زمان برای همه بلاد امکان ندارد و رؤیت در آن منطقه و موضوعیت ندارد، لذا همانطوری که در هر منطقه برای خود طلوع و غروب خورشید دارد، هلال ماه نیز چنین وضعیتی دارد. این اختلاف بین علماء اهل سنت و فقهای اهل تشیع وجود دارد.
بنابراین طبیعی است که حلول ماه برؤیت و مشاهده هلال ثابت می شود، و بیشتر علماء اسلام اثبات هلال را ضروری دین شمرده و اجماع و اتفاق علماء که در احادیث پیامبر بزرگوار اسلام(ص) و متون دینی بدان اشاره شده و اعتبار آن را ثابت دانسته اند.
متأسفانه همه ساله در کشور اسلامی ما، ثبوت اول ماه رمضان و ماه شوال(عید سعید فطر) باعث تشویش مردم مسلمان می گردد، بدین جهت روزه داران اکثرا دچار سردرگمی و نگرانی روبرو می شوند.
در حالی که، تثبیت رؤیت هلال با تدبیر و تلاش ستره محکمه و وزارت ارشاد، حج و اوقاف ممکن است با تصامیم مشترک با علماء بزگوار سنی و شیعه پاسخگوی مشکلات و دلهرگی همشهریان مسلمان گردند؛ و نباید فراموش کرد که همه ساله در ماههای رمضان وشوال مردم این سرزمین، بنابرعدم تصمیم گیری واحد دولت و علماء دینی، ناگزیر با متابعت از نظام به فتاوای برخی کشور ها عمل نمایند و عده ای در این مورد احتیاط می کند، و نقش اساسی اسلام شناسان در این زمینه کم رنگ می گردد و در نتیجه روز اول ماههای نامبرده با شبهات و سوء تفاهمات رو برو می شود.
اینک به منظور تثبیت دقیق رؤیت ماههای رمضان وشوال انتظار می رود تا ستره محکمه و وزارت ارشاد، حج و اوقاف جمهوری اسلامی افغانستان با برگزاری کمیسیون مشترک ثبوت رؤیت هلال با مساعدت و همکاری منجمان با تجربه و علمای برجسته ای کشور به عنوان مرجع تصمیم گیرنده، توجه فرموده تا با تصامیم قاطع، مانع اختلافات جهت ثبوت رؤیت و مشاهده هلال گردند و با این حرکت متعهدانه باعث فشردگی اخوت، همدلی وهمبستگی شده و عامل خیرخواهانه برای ملت مسلمان خواهند بود.
نويسنده:
سيدجعفرعادلي«حسيني»
منبع:
پامیر نشریه شهر کابل – شماره 246 سه شنبه24 میزان 1386