انسان همان‌گونه كه به غذا و آب و هوا محتاج است به عبادت و دعا و مناجات با پروردگار خويش نيز نيازمند است و هيچ عاملي جز دعا و ذكر نمي‌تواند روح آدمي را آرام كند. ذكر و دعا، غذاي حقيقي روح و جان آدمي است و هر كس ناگزير است تمام نيازهاي مادي و معنوي خود را از راه دعا با پروردگار عالم در ميان نهد و از وي كمك بخواهد.
با توجه به پيشرفت علم در زمينه كتاب‌نويسي و انتشار آن عده‌اي به جمع‌آوري و انتشار انواع ادعيه و اذكار پرداخته كه آنها را به صورت‌هاي مختلفي كتب، جزوات و دفترچه‌ها درآورده‌اند كه با قيمت‌هاي مختلف در بازار به فروش مي‌رسند.
شايد خيلي هم بيان كردن اين مطلب جالب نباشد، ولي بد نيست بدانيد چندوقتي است كه استفاده از كتب ادعيه و دعاهاي مستحبي فقط مختص به چندماه خاص قمري شده است. در حال حاضر فروش كتاب‌هاي دعا بيشتر منحصر به ماه‌هاي رجب، شعبان، رمضان، ذي‌القعده، ذي‌الحجه، محرم و صفر شده و در حد عالي قرار مي‌گيرد؛ چرا كه در اين ماه‌ها به دليل وجود مناسبت‌هاي مختلف مذهبي مردم خود را ملزم به خواندن انواع ادعيه و اذكار مي‌دانند …
دعا درخواست از خداوند متعال و ايجاد ارتباط با اوست. دردعا انسان با خدا راز و نياز کرده و از او درخواست کمک و مساعدت براي کسب فيض و سعادتمندي مي کند و تحقیقات جدید علمی نشان می دهد که می توان از دعا بعنوان درمان جایگزین به جای مدیتیشن، ورزش، یا گیاهان طبی استفاده کرد.
بسیاری از پزشکان عقیده دارند که اگر آنها قبل و بعد از جراحی، یا قبل از شروع یکسری دارو برای بیمار، همراه با بیمار خود دعا کنند، می تواند در بهبودی بیمار تاثیرگذار باشد. سی مدرسه پزشکی در امریکا، درس های تاثیر ایمان در پزشکی را ارائه می دهند.
دکتر متیو، پروفسور پزشکی در دانشگاه جورج تاون در واشنگتن عقیده دارد، «دعا بسیار مؤثر است.» دکتر متیو تحقیقاتی را ارائه می دهد که در آن مشخص شده افرادیکه دعا و نماز می خوانند، کمتر مریض و بیمار می شوند و سریعتر از جراحی و سایر بیماری ها بهبود می یابند و بهتر با مشکل و بیمای خود کنار می آیند.
مطالعه تاریخ زندگی بشر نشان می دهد هر زمان و هر جا بشر وجود داشته، نیایش و پرستش هم وجود داشته اما شكل عبادت و معبود او متفاوت بوده است.
چرا تا این حد برای دعا ارزش و اهمیت قائل شده اند و همه را تشویق و ترغیب به دعا كردن می كنند؟
پیش از این باید با مفهوم دعا آشنا شد محور معانی دعا خواندن است خواندن و صدا زدن همراه با خواست و طلب، چنان كه در كتب لغت، دعا را خواندن، ندا كردن، كمك خواستن، پرسش كردن، فریادرس خواستن، نیایش كردن، ستودن، بندگی و عبادت كردن معنا كرده اند.
دعا یكنوع عبادت و خضوع و بندگى است و انسان به وسیله دعا توجه تازه اى به ذات خداوند پیدا مى كند، و همان طور كه همه عبادات اثر تربیتى دارد دعا هم داراى چنین اثرى خواهد بود.
تعريف دعا در لغت و اصطلاح
لغت نامه دهخدا دعا را به معنی حاجت خواستن، استغاثه به خدا، استدعای برکت، تضرع و … دعا درخواست حاجت از خداوند براي خود و يا ديگري است.
دعا در اصطلاح عبارت است از خداخوانی و استغاثه و زاری و درخواست چیزی برای خود یا دیگری از پیشگاه الهی . به عبارت دیگر دعا حاجت خواستن از بارى تعالى است با تضرع و اخلاص و البته گاهی نیز غرض از دعا مدح و ثنا می باشد.
كلمه دعا و مشتقاتش كه حدوداً بيش از 200 بار در آيات قرآن كريم بكار رفته(1) و از ريشه «دَعَوَ» و به معني خواندن و حاجت خواستن و استمداد است و گاهي مطلق خواندن از آن منظور است.
دعا در لغت به معني صدا زدن و به ياري طلبيدن و در اصطلاح اهل شرع، گفت‌وگو كردن با حق تعالي، به نحو طلب حاجت و درخواست حل مشكلات از درگاه او و يا به نحو مناجات و ياد صفات جلال و جمال ذات اقدس اوست.(2)
از عواملي كه سبب ارتقاي ارزش و شأن روزه مي‌شود، پرداختن به دعا و نيايش در ماه مبارك رمضان است. پيامبراسلام(ص) در خطبه معروف خود كه در آستانه ماه مبارك رمضان ايراد كردند اين چنين فرمودند: «… و دعائكم فيه مستجاب».(3)
بدون ترديد جلوه‌هاي ايمان به خدا در زندگي روزمره انسان به صور مختلف، نمود پيدا مي‌كند. دعا و نيايش، تسليم در برابر قضا و قدر الهي، ياد مرگ، زهدورزي، توكل، انتظار و … هركدام، گونه‌اي از تجلي ايمان به خدا در زندگي ما هستند.
گرچه ما ايمان به خدا را در كنار مواردي كه برشمرديم، قرار داده‌ايم، لكن توجه بدين نكته ضروري است كه ايمان به خدا «اصلي» است كه شاخه‌هاي متعددي دارد و موارد فوق نيز از آن جمله‌اند.
ترديدي نيست كه دعا و نيايش، آدمي را از چنگال افسردگي و اضطراب روحي نجات مي‌بخشد، همچنانكه باعث پيشگيري و غلبه آن دو بر فضاي جان است.
الكسيس كارل، برنده جايزه نوبل، در كتاب نيايش مي‌نويسد: همان طور كه آدمي به آب و غذا احتياج دارد، به دعا و نيايش نيز نيازمند است.
ديل كارنگي يادآور مي‌شود: «وقتي ايزنهاور، مردي قوي‌پنجه، به سوي انگلستان حركت كرد تا نيروهاي مسلح انگليسي و آمريكايي را فرماندهي كند، فقط يك كتاب همراه خود داشت و آن عبارت بود از انجيل.» (4)
يكي از دستاويزهايي كه انسان به آن دسترسي دارد و به كمك آن مي‌تواند به سعادت دنيوي و اخروي نايل شود و از «امدادهاي غيبي» برخوردار گردد، «دعا» و «نيايش» است. براساس مصالح و الطاف الهي چنين مقرر شده كه در مواردي بشر، از امدادهاي غيبي برخوردار شود و يكي از طرق تجلي امدادهاي غيبي دعا است. دعا، كليد است؛ كليد استفاده از امدادهاي غيبي، اما براي اينكه انسان در اين زمينه به افراط و تفريط نگرايد و راه‌هاي فوق (توانمندي‌هاي جسمي، فكري و معنوي، حواس ظاهري، حس و تجربه، عقل و حكمت، دين و مكتب انبيا) را ناديده نگيرد، امدادهاي غيبي و دعا به گونه‌اي مشروط در اختيار وي قرار داده شده تا گمان نكند كه اگر تنها در گوشه‌اي دست به دعا بردارد، كار تمام است. خير، استجابت دعا، شروطي دارد كه بدون آنها، حاصل نمي‌شود.
اينك به شرح جايگاه دعا در شريعت اسلام و اهميت آن در زندگي بشر مي‌پردازيم. دعا در شرع مقدس اسلام، يك عمل استحبابي به شمار مي‌رود، آن هم يك عمل مستحب مؤكد كه تمام مسلمانان بر استحباب آن اجماع داشته و دارند.
قرآن كريم و احاديث متواتره، مسلمين را به دعا امر نموده و نيكو بودن اين عمل و اجابت دعا از سوي خداي مهربان در بين مسلمين امري ضروري تلقي مي‌شود.
خداي بزرگ در قرآن كريم نتيجه رويگرداني از دعا را دخول در آتش دانسته و از انسانها خواسته است كه به درگاهش پناه برند و از او درخواست و مسئلت داشته باشند تا بدين طريق به آرزوها و اهداف خود برسند.
«و قال رَبُّكُمُ ادْعُوني اَسْتَجِبْ لَكُمْ اِنَّ الذينَ يَسْتَكْبِرونَ عَنْ عبادي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّم و آخرين.»(5) پروردگار شما فرموده است بخوانيد مرا تا شما را اجابت كنم. همانا كساني كه از عبادت من سركشي مي‌كنند، زود باشد كه به حالت ذلت و خواري به دوزخ داخل شوند. مولاي متقيان علي(ع) كه فردي بسيار دعاكننده بود و به ايشان «دعّا» مي‌گفتند (وَ كانَ اميرالمؤمنينَ رَجُلاً دَعّاءً) مي‌فرمايد:«محبوب‌ترين كارها نزد خدا در روي زمين دعاست.»
بنابراين دعا از بهترين عبادتها و داراي دو جنبه اصالت و مقدميت است. بدين معني كه ذاتاً مانند نماز و روزه داراي اجر و پاداش نيك و سبب وسيله گشايش گره‌هاي بسته زندگي و حل مشكلات امور به الهام خداوند و ياري او و سبب برآمدن حاجات دنيا و آخرت است. پس شايسته است هر مسلمان و بلكه هر انساني دايماً رو به سوي خدا داشته باشد و دل به اجابت دعا بندد و از رحمت اهلي مأيوس نگردد: «و از رحمت الهي مأيوس نشويد، همانا كسي جز اهل كفر از رحمت الهي مأيوس نگردد.»(6)
در حديث آمده است: «دعا مغز عبادت است.(7) (هشدار خدا) خداوند در قرآن به انسان دستورهاي زيادي داده است و از جمله وي را به دعا و درخواست كردن از خدا امر نموده است،اين تنها دستوري است كه هشدار به همراه دارد: «انَّ الذين يستكبرون عن عبادتي سيدخلون جهنّم و آخرين» آنان كه از دعا و عبادت من، اعراض و سركشي كنند، با ذلت و خواري داخل دوزخ شوند.
مفهوم و حقيقت دعا
حقيقت دعا كه همان توجه ناقص به كامل مطلق براي رفع نقص و احتياج خود است، امري فطري و جبلي است كه لازمه آن يأس از غيرحق و قطع طمع از مردم و انقطاع از غيرالله مي‌باشد. در روايت وارده از طريق معصومين(ع) قطع طمع از مردم هم جمع همه خيرات و راه وصول به باب‌الله و همه بركات شمرده شده است.
امروز كه بايد با تفكر در نعمتها و رحمت‌هاي الهيه دست طلب را از مخلوق ضعيف كوتاه كني و با نظر به الطاف عامه و خاصه حق ـ جل و علي ـ پاي كوشش را از در خانه غير حق ببري، و اعتماد جز به ركن ركين رحمت الهي نكني، چه شده است كه از ولي نعم خود غفلت كرده و به خود و عمل خود و مخلوق و عمل آنها اعتماد كردي و مرتكب چنين شركي خفي يا جلي شدي؟»(8)
لازم نيست يك دعاي طولاني را يك دفعه با عجله و شتاب بخواني و تفكر در معاني‌اش نكني، بنده و شما حال سيّد الساجدين(ع) را نداريم كه آن دعاي مفصل را با حال بخوانيم، شما يك ربع آن را، يك ثلث آن را، با حال بخوان و تفكر كن در فقراتش، شايد صاحب حال شوي.»(9)
حافظ مي گويد:
حافظ مراد مي طلبد از دعا
يا رب دعاي خسته دلان مستجاب کن
دکتر آلکسيس کارل، مي گويد:«نيايش اصولا کشش روح به سوي کانون غيرمادي جهان است. به طور معمول، نيايش عبارت است از تضرع و ناله مضطربانه و طلب ياري و استعانت، و گاهي يک حالت کشف و شهود روشن و آرام دروني ومستمر و دورتر از اقليم همه محسوسات است. به عبارت ديگر مي توان گفت که نيايش پرواز روح به سوي خداست و يا حالت پرستش عاشقانه اي نسبت به آن مبدائي است که معجزه حيات از او سر زده است و بالاخره نيايش، نمودار کوشش انسان است براي ارتباط با آن وجود نامرئي، آفريدگار همه هستي.» (10)
اهميت دعا و جایگاه آن در فرهنگ اسلامی
از جمله عوامل مؤثر در تهذيب نفس، صفاي باطن و رسيدن به کمال و قرب حق، دعا و نيايش به درگاه خداي سبحان است. دعا و نيايش، پيوند انسان را با خداي يکتا، برقرار نموده و موجب پرواز روح به سوي ملکوت و فضاي معطر معنوي و عرفاني مي شود. لذا در فرهنگ اسلامي، از جايگاه و منزلت خاصي برخوردار و مورد تأکيد و سفارش قرارگرفته است خداي سبحان مي فرمايد:«قُلْ مَا يَعْبَأُ بِكُمْ رَبِّي لَوْلا دُعَاؤُكُمْ»(11) بگو اگر دعاي شما نباشد، پروردگارم هيچ اعتنايي به شما نمي کند.» مفهوم آيه، اين است که اگر خداوند به شما عنايت و توجه داشته است به خاطر دعاهاي شما بوده است نه چيز ديگر، و در آيه ديگري مي فرمايد:«وَقَالَ رَبُّكُمُ ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِينَ»(12) پروردگارتان گفت:بخوانيد مرا تا شما را پاسخ دهم، آن هايي که از پرستش من، سرکشي مي کنند، زود است که با خواري به جهنم در آيند.
درميان اعمال عبادي دعا از اهميت ويژه‌اي برخوردار است چرا كه بهترين و والاترين كارها نزد خداوند با اوست. دعا نشان‌دهنده‌ي شناخت و معرفت خالق است دعا بيانگر عجز و ضعف انسان در برابر خداوند است. دعا يعني پاسخ و نياز روحي خود و لذاست كه روزانه ده بار واجب است دعا كنيم و بگوييم اهدانا الصراط‌المستقيم
دعا وسيله‌ي جذب اعتنا و زمينه جلب رحمت الهي است.
دعا مغز و ريشه و افضل تمام عبادتها است. پيامبر اكرم(ص) مي‌فرمايد: «الدُّعا مُخُّ الْعِبادة»(13) و همان‌گونه كه ابر قرارگاه باران است و باران در نهاد ابر تعبيه شده, اجابت در درون دعا است و دعا قرارگاه اجابت است. «الدّعا كَهْفُ الأجابة كما اَنَّ السَّحاب كهْفُ الْمَطر»(14) با اينكه انسان مالكيت حقيقي هيچ چيز را ندارد، خداوند دعا را تمليك انسان كرده يعني انسان به جز دعا و تضرع در پيشگاه خداوند مالك هيچ چيز نيست. «اغفِر لِمَنْ لايَمْلكُ الا الدُّعا» (15)
تاثیر دعا و نیایش بر زندگی انسان
قطع نظر از اجر و پاداشی كه برای دعا هست و قطع نظر از اثر استجابتی كه بر دعا مترتب است، دعا اگر از حد لقلقه زبان بگذرد و دل با زبان هماهنگی كند و روح انسان به اهتزاز آید، یك روحانیت بسیار عالی دارد. مثل این است كه انسان خود را غرق در نور میبیند. شرافت گوهر انسانیت را در آن وقت احساس می‌كند. آن وقت خوب درك می‌كند كه در سایر اوقات كه چیزهای كوچك او را به خود مشغول داشته بود و او را آزار می داد چقدر پست و ساقط و سافل بوده. انسان وقتی كه از غیر خدا چیزی می‌خواهد احساس مذلت می‌كند و وقتی كه از خدا می‌خواهد احساس عزت. به این ترتیب دعا، هم طلب است و هم مطلوب، هم وسیله است و هم غایت، هم مقدمه است و هم نتیجه.
اولیای خدا هیچ چیزی را به اندازه دعا خوش نداشتند، همه خواهشها و آرزوهای دل خود را با محبوب واقعی در میان میگذاشتند و بیش از آن اندازه كه به مطلوبهای خود اهمیت میدادند به خود طلب و راز و نیاز اهمیت میدادند، هیچ گونه احساس خستگی و ملالت نمیكردند، به تعبیر امیرالمؤمنین(ع) خطاب به كمیل نخعی«هجم بهم العلم علی حقیقة البصیره ، و باشروا روح الیقین ، و استلانوا ما استوعره المترفون و أنسوا بما استوحش منه الجاهلون ، و صحبوا الدنیا بأبدان أرواحها معلقة بالمحل اععلی؛ علم همراه با بینش حقیقی به آنان هجوم آورده و آنان با روح (یا با نسیم لذت) یقین هم آغوش گشته اند و آنچه را نازپروردگان رفاه طلب دشوار پندارند بر خود نرم و هموار شمارند، و به آنچه نادانان از آن گریزانند انس گرفته اند، و به بدن هایی با دنیا همدم گشته اند که جانشان به جهان برین وابسته است».(16). برعكس دلهای زنگ گرفته سیاه و قفل شده كه از درگاه خدا رانده شدهاند.
آنها كه لذت دعا و انقطاع از خلق به خالق را چشیدهاند هیچ لذتی را بر این لذت مقدم نمی دارند. دعا آن وقت به اوج عزت و عظمت و لذت می‌رسد و صاحب خود را غرق در سعادت می‌كند كه دعا كننده لطف خاص الهی را با خود ببیند و آثار استجابت دعای خود را مشاهده كند.
آداب و شرایط دعا
دعا رابطه‌ی معنوی میان خالق و مخلوق و رشته‌ی پیوند میان عاشق و معشوق است. «دعا، یاد دوست در دل راندن و نام او بر زبان آوردن و كلید عطا و وسیله‌ی قرب الی الله و مخ عبادت و حیات روح است.»(17) دعا روی آوردن بندهی فقیر محتاج بر درگاه خداوند بی‌نیاز و مشتاق است. چنان مشتاق بندگان خویش است كه فرمود: «اگر به درگاه من نیایید و از من چیزی درخواست نكنید به شما توجهی نمی‌كنم».(18) پس در این حال كه حق‌تعالی باب دعا و مناجات را به روی بندهی خود گشوده و به او اجازه‌ی حضور در محضر خود داده، بنده نیز باید ادب مقام مقدس ربوبیت را نگه دارد و چنان رفتار كند كه سزاوار مقام حق تعالی است.
در این نوشتار با استفاده از قرآن كریم و احادیث معصومین، اشاره‌ای اجمالی به شرایط و آداب دعا شده است و از آنجایی كه شرط تحقق هرچیزی مهمتر از آداب به جا آوردن آن است اول شرایط دعا را ذكر می‌كنیم سپس به بیان آداب آن می‌پردازیم و به نظر می‌رسد دعا تنها دو شرط دارد كه با فراهم آمدن آنها دعا محقق می‌شود:
اول: دعا حقیقی باشد؛ همیشه آنچه را انسان از خدا می‌خواهد، خیر و خوبی است و هیچ‌گاه شر و ضرر را طلب نمی‌كند. اگر انسان آنچه را می‌طلبد در واقع به ضرر او باشد مثلاً گناه باشد یا سبب گناه شود، این یك درخواست حقیقی نیست چرا كه اگر حقیقت امر را می‌دانست، هیچ گاه آن را درخواست نمی‌كرد. حضرت علی(ع) می‌فرمایند: «ای دعا كننده هیچ گاه امر نشدنی و یا گناه درخواست مكن»(19) چرا كه اینها خیر نیستند اما تو، آنها را خیر می‌پنداری؛ مثلاً تشنه‌ای برای رفع عطش ظرف مایعی را به خیال اینكه آب است طلب می‌كند و نمی‌داند آن ظرف پر از زهر است در حالیكه اگر می‌دانست هیچ گاه آن را طلب نمی‌كرد، در حقیقت او آب می‌خواهد نه زهر. قرآن كریم در رابطه با این درخواست غیر حقیقی انسان می‌فرماید:
انسان همان گونه كه خیر را طلب می‌كند، همان طور شر را طلب می‌كند.(20)
دوم: با اخلاص باشد؛ قرآن كریم می‌فرماید: خداوند را با اخلاص بخوانید.(21)
گاهی دعای انسان حقیقی است، یعنی آنچه را می‌خواهد، در واقع خیر است «لیكن در دعا خدا را نمی‌خواند به این معنا كه به زبان از خدا مسالت می‌كند ولی در دل همه‌ی امیدش به اسباب عادی یا امور وهمی است.»(22) امام صادق(ع) می‌فرمایند: «وقتی كسی از شما چیزی از خداوند درخواست می‌كند و انتظار اجابت دارد باید از همه‌ی مردم مایوس باشد و امیدش فقط به خدا باشد. وقتی خداوند از قلب بنده‌اش این را بداند هر چه درخواست كند به او می‌دهد. خداوند به عیسی فرمود: ای عیسی همچون بندهی محزون در حال غرق شدن كه هیچ یاوری ندارد، مرا بخوان».(23)
آداب دعا به دو قسم باطنی و ظاهری تقسیم می‌شود و آداب ظاهری به چهار قسم.
الف: آداب باطنی دعا
1. دعا با توجه: دعاكننده باید توجه داشته باشد كه مخاطب او مالك و خالق اوست پس باید با تمام وجود توجهش به دعای خود باشد و معلوم است كه صرف حرف زدن بدون توجه در حقیقت بی اعتنایی به مخاطب است، هر چند خداوند متعال این بی اعتنایی را می‌بخشد اما نباید انتظار اجابت دعا را داشت. امام صادق(ع می‌فرمایند: «خداوند متعال دعای دل غافل رامستجاب نمی‌كند پس هنگام دعا با تمام وجود رو به سوی خدا بیاور، پس از آن یقین به اجابت داشته باش»(24).
2. دعا با قلب پاك: دلی كه پر از وسوسه‌های شیطانی و هواهای نفسانی است نمی‌تواند با مبدا خیر و كمال مطلق در ارتباط باشد وقتی دل در طلب گناه باشد بر زبان راندن دعا و درخواست خیر، فقط ابراز كردن چند جمله‌ی دروغ است لذا امیرمومنان(ع) می‌فرمایند: «بهترین دعا آن است كه از سینه‌ای پاك وقلبی پرهیزگار صادر شود.»(25)
3. دعا همراه خوف و طمع: اگر دعا با توجه باشد، هم خوف به همراه دارد و هم طمع؛ ترس از گناه كه مبادا انسان را مبغوض حق تعالی كند و در نتیجه مانع اجابت دعا بشود. اما از طرفی فضل و كرم خداوند باعث طمع انسان به استجابت دعا می‌شود. خداوند می‌فرماید: «در حال خوف و طمع دعا كنید.»(26)
4. دعا با حال ذلت و گدایی: انسان همه‌ی هستی خود را از خدا دارد و هیچ چیز او از خودش نیست. چه چیزهایی كه مال شخص او، محسوب می‌شود و مخصوص خود اوست همچون روح و بدن. مال، همسر و فرزند؛ و چه نعمتهای عمومی كه همه‌ی بندگان خدا از آن بهره‌مندند و اغلب، این نعمتها مورد غفلت و فراموشی هستند مثل خورشید، دریا، زمین و حتی قوانین طبیعی این جهان. بنابراین انسانها به معنای واقعی، فقیر هستندپس در دعا باید اول توجه به این فقر و ذلت خود داشته باشد و با همان حال دعا كند. امام صادق ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: «خداوند متعال به موسی وحی كرد: ای موسی، وقتی در پیشگاه من هستی، همچون بندهی ذلیل و فقیر باش.»(27)
5. خوش گمانی به خدا: برآوردن حاجت بندگان به هر اندازه بزرگ باشد برای خداوند، هیچ زحمتی ندارد و از طرفی خداوند كریم و بخشنده است و نعمتهای بی‌شماری را به بندگان خود داده است پس شایسته است انسان وقتی دعا می‌كند به اجابت آن خوش گمان باشد چنانكه امام صادق(ع) می‌فرمایند: «وقتی دعا كردی در همان حال فكر كن حاجتت برآورده شده و حاضر است»(28) همچنین پیامبر اسلام(ص) می‌فرمایند: به درگاه خداوند در حالی دعا كنید كه یقین به اجابت دارید.(29)
6. اصرار در دعا: امام صادق(ع) می‌فرمایند: «قسم به خدا، چون بنده‌ای در حاجت خود اصرار كند خداوند حاجتش را برآورد(29)» و پیامبر(ص) می‌فرمایند: «هر كس دری را پی در پی بكوبد و اصرار كند عاقبت گشوده شود.»(30) مولوی همین حدیث را به نظم كشیده:
گفت پیغمبر كه چون كوبی دری
عاقبت زآن در برون آید سری
آثار دعا و نيايش
دعا و نيايش درزندگي و سرنوشت انسان، آثار ارزشمندي داشته و در معارف ديني، به خصوص عرفان اسلامي از اهميت ويژه برخوردار است؛ تا بدان جا که عرفا آن را يکي از ابواب کشف و شهود حقايق، براي اولياي الهي دانسته اند. ميرزا جواد ملکي تبريزي مي گويد: «بيشتر مردم، قدر نعمت مناجات را نمي دانند مناجات، شامل معارف بالايي است که جز اهلش که همان اولياي خدا هستند و از طريق کشف و شهود به آن رسيده اند کسي از آن آگاهي ندارد و رسيدن به اين معارف از راه مکاشفه، از بهترين نعمت هاي آخرت است که قابل مقايسه با هيچکدام از نعمت هاي دنيا نيست.»(31) لذا با توجه به آيات و روايات، به چند مورد از آثار دعا و مناجات اشاره مي شود:
1) آشنايي با معارف الهي
اولين اثر ارزشمند دعا و نيايش، آشنايي با معارف اسلامي است، ائمه معصوم در آداب دعا و نيايش به ما آموزش داده اند که هنگام دعا، ابتداء اسماء و صفات الهي، قدرت و عظمت او را يادآور شده و بر محمد(ص) و آل محمد(ع) درود بفرستيد و بر ضعف، ناتواني، گناه و کوتاهي خود در رعايت احکام الهي، اعتراف نماييد، آنگاه حاجات خود را از پروردگار جهان بخواهيد «السؤال بعد المدح فامدحوا الله ثم سلوا الحوائج.»(32) يادآوري اسماء صفات و قدرت الهي، و اعتراف به عجز و ناتواني خود، بهترين درس و منبع براي شناخت خداي سبحان و آشنايي با معارف اسلامي است. امام صادق(ع) در بيان آيه: فليستجيبوا لي و ليؤمنوا بي»؛ مي فرمايد: «مردم بدانند که خداوند قادر است هر آنچه را بخواهند به آنان خواهد داد.»
در سوره انفال مي خوانيم: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ إِذَا ذُكِرَ الله وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَإِذَا تُلِيَتْ عَلَيْهِمْ آيَاتُهُ زَادَتْهُمْ إِيمَانًا وَعَلَى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ»(33) مؤمنان، کساني هستند که هرگاه نام خدا برده شود، دل هايشان، ترسان مي گردد و هنگامي که آيات او بر آن ها خوانده مي شود، ايمانشان، افزون تر مي گردد. بنابراين اولين اثر دعا و مناجات با خداي سبحان، شناخت قدرت و عظمت پروردگار، آشنايي با معارف اسلامي و استحکام پايه هاي ايماني و اعتقادي انسان، خواهد بود.
2) آرامش دروني
هر انساني در زندگي، دچار گرفتاري و مشکلاتي شده اضطراب و نگراني برايش دست مي دهد و در برخي موارد، نجات و رهايي از آن، خارج از توان انسان است به عبارتي، وارد آمدن فشارهاي فراتر از توانمندي آدمي، باعث اضطراب مي شود که تحمل آن در دراز مدت از توان انسان خارج است لذا بهترين راه براي نجات از اضطراب و نگراني، دعا و نيايش با خداي سبحان است؛ چرا که دعا، برقراري ارتباط انسان با خداست، خدايي که بر هر کاري توانا بوده و از رگ گردن به بنده اش نزديک است: «وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ»(34) و اگر انسان چيزي از او بخواهد به او خواهد داد: «وَإِذَا سَأَلَكَ عِبَادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ فَلْيَسْتَجِيبُواْ لِي وَلْيُؤْمِنُواْ بِي لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ»(35) ارتباط با خدايي که بر هر امري قدرت دارد، انسان را اميدوار مي نمايد. لذا در حديثي مي خوانيم: «دعا کليد رحمت و نور و چراغي در تاريکي است.»(36)
انسان به واسطه دعا و توجه به خدا، شايستگي بيشتري براي درک فيض خداوند پيدا مي کند و در نتيجه تکيه گاهي براي برطرف کردن ناراحتي هاي خود پيدا مي کند بنابراين دعا چراغ اميد را در دل انسان روشن مي نمايد، جامعه و مردمي که دعا و نيايش را فراموش کنند، با عکس العمل هاي نامطلوب رواني و اجتماعي، مواجه خواهند شد و به تعبير يکي از روانشناسان: «فقدان نيايش در ميان ملتي، برابر با سقوط آن ملت است، اجتماعي که احتياج به نيايش را در خود کشته است معمولا از فساد و زوال، مصون نخواهد بود، البته نبايد اين مطلب را فراموش کرد که تنها صبح نيايش کردن و بقيه روز را همچون يک وحشي به سربردن بيهوده است بايد نيايش را پيوسته انجام داد و در همه حال با توجه بود تا اثر عميق خود را در انسان از دست ندهد .
نيايش در همين حال که آرامش را پديد مي آورد، در فعاليت هاي مغزي انسان يک نوع شکفتگي و انبساط باطني و گاهي روح قهرماني و دلاوري را تحريک مي کند، نيايش خصائص خويش را با علامات بسيار مشخص و منحصر به فردي نشان مي دهد صفاي نگاه، متانت رفتار، انبساط و شادي دروني، چهره پر از يقين، استعداد هدايت، و نيز استقبال از حوادث، اينهاست که از وجود يک گنجينه پنهان در عمق جسم و روح ما حکايت مي کند.»(37)
بنابراين؛ دعا به انسان اعتماد به نفس داده و از يأس و نااميدي بازداشته و به تلاش و کوشش بيشتر دعوت مي نمايد، و او را از نگراني، خارج و آرامش را به او هديه مي کند. لذا دعا هنگام حوادث سخت و طاقت فرسا به انسان قدرت، نيرو و اميدواري و آرامش مي بخشد و از نظر رواني، اثر غيرقابل انکاري دارد.
3) نجات و رهايي از مشکلات
در سوره انبياء خداي سبحان، به داستان حضرت يونس(ع) اشاره نموده مي فرمايد: «وَذَا النُّونِ إِذ ذَّهَبَ مُغَاضِبًا فَظَنَّ أَن لَّن نَّقْدِرَ عَلَيْهِ فَنَادَى فِي الظُّلُمَاتِ أَن لا إِلَهَ إِلا أَنتَ سُبْحَانَكَ إِنِّي كُنتُ مِنَ الظَّالِمِينَ ؛ فَاسْتَجَبْنَا لَهُ وَنَجَّيْنَاهُ مِنَ الْغَمِّ وَكَذَلِكَ نُنجِي الْمُؤْمِنِينَ»(38) و ذاالنون (يونس) را (به يادآور) در آن هنگامي که خشمگين (از ميان قوم خود) رفت و چنين مي پنداشت که ما بر او تنگ نخواهيم گرفت (اما موقعي که در کام نهنگ فرو رفت) در آن ظلمت ها، فرياد زد خداوندا! جز تو معبودي نيست، منزهي تو، من از ستمکاران بودم، ما دعاي او را به اجابت رسانديم و از آن اندوه، نجاتش بخشيديم و همين گونه مؤمنان را نجات مي دهيم.
آنچه از آيه استفاده مي شود اين است که اگر انسان مؤمن، شرايط و آداب دعا و نيايش را رعايت کند، دعايش به اجابت خواهد رسيد. پيامبر خاتم(ص) مي فرمايد: «خداوند هرگاه پيامبري را مي فرستاد به او مي فرمود: هرگاه امر ناخوشايندي تو را اندوهگين ساخت، مرا بخوان تا پاسخ دهم. خداوند اين نعمت را به امت من نيز ارزاني داشته است آن جا که مي فرمايد مرا بخوانيد تا اجابت کنم شما را.»(39)
4) منزلت نزد پروردگار
از جمله آثار دعا و نيايش، به دست آوردن ارزش و کسب منزلت، نزد پروردگار عالم خواهد بود در سوره فرقان مي خوانيم:«قُلْ مَا يَعْبَأُ بِكُمْ رَبِّي لَوْلا دُعَاؤُكُمْ»؛ بگو پروردگارم ارجي براي شما قائل نيست اگر دعاي شما نبود» مفهوم آيه اين است که اگر جايگاه و منزلتي نزد خداوند داريد به خاطر دعا و نيايش است.
امام صادق(ع) نيز مي فرمايد:«نزد خداي متعال، مقام و منزلتي است که کسي به آن مقام نمي رسد مگر به درخواست و دعا. امام صادق(ع) در جمله ديگري مي فرمايد:«نزد خداوند مقامي است که جز با دعا و تقاضا، نمي توان به آن رسيد و اگر بنده اي، دهان خود را از دعا فرو بندد و چيزي تقاضا نکند، چيزي به او داده نخواهد شد، پس از خدا بخواه تا به تو عطا شود؛ چرا که هر دري را بکوبيد و اصرار کنيد، سرانجام گشوده خواهد شد.»
اعمال عبادي هر کدام به نوبه خود، رابطه انسان با پروردگار جهان را برقرار نموده عبد را به خداي سبحان، نزديک تر مي نمايد و باعث محبوبيت انسان، نزد خداوند مي شود، دعا و نيايش که بهترين عمل عبادي است باعث مي شود انسان دعا کننده را، خداوند دوست داشته باشد.
امام باقر(ع) مي فرمايد:«به راستي خداي عزوجل از ميان بندگان مومن خود، آن بنده را دوست دارد که بسيار اهل دعا و نيايش باشد بر شما باد که هنگام سحر تا طلوع خورشيد را براي دعا انتخاب کنيد زيرا در اين ساعات، درهاي آسمان، گشوده مي شود و روزي بندگان تقسيم مي گردد و خواسته هاي بزرگ به اجابت مي رسد.» (40)
خداي سبحان نيز به خاطر دعا و نيايش حضرت ابراهيم(ع) از او تجليل و تمجيد مي نمايد آن جا که مي فرمايد:«ان ابراهيم لحليم اواه منيب» (41) امام علي(ع) نيز مي فرمايد:«محبوب ترين عمل نزد خداوند دعا و نيايش است.»(42) دوست داشتن عملي، باعث محبوبيت عامل آن، خواهد شد.
5) شفاي درد و بيماري
کم نيستند انسان ها و خانواده هايي که خود يا عزيزشان به امراض و بيماري هاي لاعلاج، مواجه شده اند، در چنين مواقعي که دکتر، مريض را، جواب کرده و مريض تمام راه ها را بسته مي بيند، معمولاً به سمت خدا، دعا و نيايش، روي مي آوردند. خيلي ها نيز از اين طريق به نتيجه رسيده و جواب گرفته اند، بنابراين يکي ديگر از آثار دعا و نيايش، رفع گرفتاري و شفاي بيماران لاعلاج است. امام صادق(ع) مي فرمايد:«دعا کنيد که دعا شفا دهنده دردهاست.»(43) امام کاظم(ع) نيز به اين حقيقت اشاره نموده مي فرمايد:«هر دردي دعايي دارد پس اگر دعا به بيمار الهام شد، اجازه شفايش داده شده است.» (44)
نيايش گاهي تاثيرات شگفت آوري دارد. بيماراني بوده اند که تقريبا به طور آني از دردهايي چون خوره، سرطان، و عفونت کليه و زخم هاي مزمن و سل ريوي و استخواني پريتونئال شفا يافته اند… اين معجزه با چنان سرعتي سلامت را به بيمار باز مي دهد که هرگز حتي امروز جراحان و نيز فيزيولوژيست ها در طول تجربيات شان مشاهده نکرده اند. براي اينکه اين پديده ها بروز کند نيازي نيست که حتما خود بيمار نيايش کند اطفال کوچکي که هنوز قدرت حرف زدن نداشته اند و همچنين مردم بي عقيده نيز شفا يافته اند ليکن در کنار آن ها کسي نيايش کرده است. نيايشي که به خاطر ديگري انجام شود همواره اثربخش تر است.»(45)
6) دفع بلاها
انسان موجودي ضعيف، ناتوان و آسيب پذير و در عين حال، سطحي نگر است تا زماني که سختي و مشکلات گريبانش را نگرفته باشد، متوجه ضعف و ناتواني خود نبوده، مغرور و متکبر، دنيا را به کام خود مي بيند. هنگامي که سرش به سنگ خورده و با مانع مواجه مي شود، به خود مي آيد. در آموزه هاي ديني، به انسان آموزش داده اند که غرور و خودخواهي را کنار گذاشته قبل از آن که سختي، مشکلات و بلاها، دامنگيرش شود؛ با دعا و نيايش بلاها را از خود دور سازد.
امام علي(ع) مي فرمايد:«امواج بلا را با دعا دفع کنيد» (46) در حديث ديگري از امام صادق(ع) مي خوانيم:«قبل از آن که بلا به شما نازل شود، دعا کنيد که خداوند به واسطه دعا، بلا را دفع مي کند»
نتیجه:
خلاصه آن كه نماز (عبادت با عظمت) انسان را در ابعاد گوناگون وجودی اش تربیت می كند و از او انسانی كامل و بلند مرتبه می سازد و او را به سوی سعادت دنیوی و اخروی رهنمون می گرداند. «یامَن اِسمُهُ دَواء وَ ذِکـرُهُ شِفاء…»
هدف از دعا كردن نیز توجه به همین امر مهم است و دعا كننده ای كه به توحید بی توجه باشد دعایش، دعا نیست و مورد قبول واقع نخواهد شد. خداوند دعای كسی را پاسخ می دهد كه از همه چیز، به جز خداوند مایوس شده باشد و رجا و امیدش فقط به پروردگار باشد.
در آخر دعایی کنیم از درگاه بی منت پروردگارمان: «ِالهِي وَرَبِّي مَنْ لِي غَيْرُكَ» الهی تو آنکسی هستی که بی منت به هر کس هرچه خواهی عنایت فرمایی پس خدایا در فرج حجت بر حقت تعجیل بفرما واین ملت مسلمان و ستم دیده را در دنیا سربلند گردان و کشور ما را از گزند دشمنان محفوظ بدار.
پي نوشت ها :
1. المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الكريم، دارالحديث قاهره، باب دعا، محمد فوائد عبدالباقي.
2 . المصباح المنير/دفتر نشر الهادي/ص16و17
3. بحارالانوار، ج96، ص391 .
4. ديل كارنگي، نگران نباش، زندگي كن، ترجمه ركسانا هدايتي، نمايشگاه كتاب، صص623-275.
5. سوره مؤمن، آیه 60 .
6. سوره يوسف، آیه 78 .
7. اصول كافي، ج2/ باب الدعا، نقش از پرورش روح، ج1/ دعا و نيايش، تزكيه‌النفس، ج3، باب دعا.
8. شرح حديث جنود عقل و جهل، ص210
9. اربعين حديث امام خمینی(ره)، ص 22
10. نيايش، آلکسيس کارل، ص .41
11. سورفرقان، آیه 77 .
12. سوره غافر، آیه 60 .
13. محجة البيضاء, ج 2, ص 282 .
14. اصول كافي / ج2 ص 471 .
15. مفاتيح الجنان، دعاي كميل .
16. نهج البلاغه ، حكمت 147.
17. علامه حسن زاده آملی، نور علی نور، ص 9.
18. سوره فرقان، آیه 77.
19. علامه مجلسی، بحارالانوار، ج 90، ص 324.
20. سوره اسرا، آیه 11 .
21. سوره اعراف، آیه 29 .
22. علامه طباطبایی، المیزان، ج2، ص 48.
23. علامه مجلسی، بحارالانوار، ج 9، ص 314.
24. شیخ كلینی، كافی، ج 2، ص 473.
25. ابن ابی جمهور احسائی، عوالی اللآلی، ج 4، ص 19.
26. سوره اعراف، آیه 56 .
27. علامه مجلسی، بحارالانوار، ج 90، ص 313.
28. علامه مجلسی، بحارالانوار، ج 90، ص 305.
29. علامه مجلسی، بحار الانوار، ج 90 ص 305.
29. شیخ كلینی، كافی،ج 2، ص 475.
30. غررالحكم، ص 193.
31. المراقبات، ميرزا جواد ملکي تبريزي، ص .168 8- بحارالانوار. 308.90
32. مستدرک الوسائل .190.5.
33. سوره انفال، آیه 2 .
34 . سوره ق، آیه 16 .
35. سوره بقره، آیه 186.
36. مستدرک الوسائل. 5.167.
37. نيايش الکسيس کارل .
38. سوره انبياء، آیات 87-88 .
39. قرب الاسناد. 84، ح .277
40. الکافي، ج 2، ص 467 .
41. سوره هود، آیه 75 .
42. مستدرک الوسائل.84.2.
43. نيايش، آلکسيس کارل، ص .63
44. مستدرک الوسائل .179.7.
45. مستدرک الوسائل 181.5.، باب استحباب التقدم بالدعاء.
46. الکافي، ج 2، ص 469 .