الف) عوامل شکل گیری و عملکرد حزب حرکت اسلامی افغانستان
در این یاد داشت سعی گردیده که مختصرا به انگیزه شکل گیری، عملکرد و چالش های موجود و به عوامل جدا سازی تیکه های حزب حرکت اسلامی افغانستان پرداخته شود.
زمانیکه افغانستان در سیطره ای کمونیستهای داخلی و خارجی، مخصوصا زیر چکمه های ارتش سرخ و متجا وز شوروی سابق به خاک و خون می تپید، حزب حرکت اسلامی افغانستان در ۱۹حمل ۱۳۵۸ خورشیدی قدم به صحنه مبارزات سیاسی و نظامی کشور گذاشت؛ از آغاز تأسیس تا پیروزی جهاد اسلامی به مثابه ی یک تشکیل فعال در ابعاد مختلف، عملکرد قابل توجه و چشمگیری داشت.
آیت الله محمد آصف محسنی(رهبر)، حجت الاسلام والمسلمین دکتر سید محمد علی جاوید(معاون رئیس شورای مرکزی) وآیت الله دکتر سید محمدکاظم مصطفوی(معاون) و همراه جمعی از آموختگان حوزه های علمیه و دانشگاهیان از موسسین و نیز حمایت بزرگانی مربوط بیوت و هواداران آیات عظام؛ مرحوم میرعلی احمد حجت کابلی، شهید سید محمد سرور واعظ، شهید شیخ محمد امین افشار و… را نیز به همراه داشت.
رهبری حزب حرکت اسلامی افغانستان را در ابتدا آیت الله محسنی و پس از آن حجت الاسلام والمسلمین سید محمد علی جاوید رئیس شورای مرکزی اسبق و سترجنرال سید حسین انوری فرمانده نظامی نامدار این حزب عهده دار گردیدند.
حزب حرکت اسلامی، دوران جهاد در افغانستان و خارج از کشور، آنچنان پیش رفت نمود که صدها پایگاه نظامی و نمایندگی در افغانستان و خارج از کشور با حضور چهره های تحصیلکرده اعم تشیع و تسنن و اقوام چون؛ پشتون، تاجیک، هزاره، سادات، قزلباش، ازبک، ایماق و… ایجاد و این پایگاه‌ها درمقابل ارتش شوروی سابق مبارزه می‌کردند و پیروزی‌ها و شهرت جهانی را بدست آوردند.
ب) عوامل چند پارچگی و انشعابات
حرکت اسلامی افغانستان در طول حیات مبارزاتی خویش مانند سایر جریانات سیاسی بنا بر عوامل مختلف از آسیب های درونی مصئون نمانده و دچار یک سلسله تغییرات و تحولات داخلی گردید، که غرض آگاهی لازم به نظر می آید تا برخی عوامل انشعابات و تیکه های جدا شده از آن قرار ذیل مورد ارزیابی قرار گیرد.
- عوامل فردی و داخلی:
– تک روی و برخورد تحکم آمیز آیت الله محسنی به عنوان رهبر، تعدادی از چهره های مطرح و تأثیر گذار از حزب بیرون رفتند.
– شکل گیری فراکسیون ها و جناح بندی های داخل تشکیلاتی بر پایه رقابت های فردی برخی مسئولین و مقامات بالای تشکیلات واثرات منفی و نامطلوب آن بر روحیه سایر مسئولین درجه دوم و فرماندهان جهادی جریان مذبور بود و ادامه این رفتار، موریانه وار روح و روان داخلی ساختار جریان را کاویده به مرور زمان موجب فاصله های عمیق و تقابل جناح های داخلی گردید.
۲٫ عوامل سیاسی و بیرونی:
دخالت های بیرون تشکیلاتی برخی ها و اتخاذ مواضع حرکت اسلامی در قبال برخی جریانات و رویدادهای کشور در بعضی حالات که موجب انفصال و دو دسته گی و در نهایت انشعابات داخلی گردید، که از جمله موارد مهم آن، تشکیل حزب وحدت و پیوستن برخی از مسئولین بلند پایه ای آن به حزب وحدت و نیز از موضع گیری در قبال گروه طالبان در دوران مقاومت براساس دو دیدگاه(آیت الله محسنی به عنوان فقیه جنگ با طالبان را حرام دانسته و سترجنرال مرحوم سید حسین انوری بر حضور سیاسی و نظامی و به دفاع از مردم تأکید می ورزید)، به تعقیب آن دوره های انتخابات ریاست جمهوری و حمایت از کاندیدان مورد نظر را می توان نام برد.
۳٫ عوامل فکری:
اساس و بنیاد فکری جریان حرکت اسلامی افغانستان از آغاز تا امروز بر پایه اسلام استوار بوده و می باشد، افکار ناسیونالیزم قومی که مغایر روحیه اسلامی است در فکر و اندیشه این جریان جایگاه نداشت، اما با گذشت زمان و تحرکات ناشی از احساسات قومی در سایر ارکان جامعه این ویروس تباه کن در افکار برخی افراد در داخل جریان حرکت اسلامی نطفه گذاری و هسته گذاری نمود و در اثر آن روحیه و افکار وارداتی متاثر از فضای عمومی جامعه به خصوص حلقات افراطی در داخل حرکت نیز به گونه پنهان شکل گرفت و باعث پیدایش فکرسلطه قومی شد، مخصوصا پس از فوت مرحوم آقای انوری، برخی ها بحث اقوام قزلباش و سادات را در این جریان داغ و در نتیجه به جدا سازی تعداد افرا از بدنه ای حزب حرکت اسلامی مردم گردید.
- عوامل اقتصادی:
نقش اقتصاد به حیث عامل موثر و تعین کننده(مخرب و سازنده) می تواند در ایجاد فاصله ها و پیوستن جریانات به همدیگر اثرگذار باشد. حزب حرکت اسلامی نیز به تاسی از همین رویکرد دچار فعل و انفعالات داخلی گردید؛ یک نظر تحلیلی بازگو کننده این واقعیت است که برخی افراد و نحله های تشکیلاتی صرفا به خاطر منافع اقتصادی دست یابی به متاع دنیایی به آرمان های بزرگ این تشکل اسلامی پشت پازده راهی دیار ثروت و سرمایه گذاری گردیدند و مسیر انفصال و جدایی را در پیش گرفتند تا به هدف مقصود رسند، اما غافل از آن که به قول معروف انگور در خوشه یک ارزش دارد و به صورت دانه ارزش دیگر. - عدم شفافیت مالی:
حرکت اسلامی افغانستان در دوران جهاد سرمایه هنفگت مالی در اختیار داشت، اما از آنجاییکه شفافیت مالی وجود نداشت که یکی از معضلات بی اطلاعی مسئولین حزب از بودجه و سرمایه گذاری هایی که از آدرس و امکانات این حزب صورت گرفته بود در هاله ای از ابهام قرار داشت و مورد مصرف آن نا معلوم و تا کنون کسی حاضر به حساب دهی در این زمینه نبوده است.
ج) مفکوره بازگشت به اقتدار
در سال ۱۳۸۴ خورشیدی با دائر شدن مجمع عمومی حزب حرکت اسلامی افغانستان زمانی که آیت الله محسنی استعفا داد، حجت الاسلام والمسلمین سید محمد علی جاوید مسئولیت رهبری حرکت اسلامی را به عهده گرفت، در آن زمان سترجنرال مرحوم سید حسین انوری حرکت اسلامی مردم افغانستان را رهبری می نمود؛ این روند مدتی ادامه یافت و گذشت زمان باعث خستگی و حسرت نیروهای آرمان گرای حرکت اسلامی نسبت به اقتدار گذشته آنان گردید. از همین جهت بود که طرح یکجا شدن حرکت اسلامی افغانستان به رهبری سید محمد علی جاوید و حرکت اسلامی مردم افغانستان به رهبری سید حسین انوری در ماه جوزا ۱۳۸۶ خورشیدی با تلاش عده ای از حرکتی ها باعث شد تا کنگره ی در هوتل کابل شاهان پایتخت کشور تدویر و در آن آقای جاوید به نفع مرحوم آقای انوری کنار رفت و در این کنگره آقای انوری رئیس شورای رهبری و آقای عبدالغنی کاظمی از سوی آقای جاوید به حیث معاون شورای رهبری حزب حرکت اسلامی انتخاب شدند و بعد از مدتی غایله ی دیگری به طرفداری از دو کاندید ریاست جمهوری(کرزی وعبدالله) مجددا به جدایی و باعث انشعاب دوباره حزب حرکت اسلامی گردید و مدت طولانی دعوا برسر گرفتن عنوان سابق آن حزب در وزارت عدلیه ادامه یافت.
د) عوامل موانع توافق سران جناح های حرکت اسلامی در چیست؟
اخیرا، پس از فوت مرحوم آقاس انوری تلاش جهت توافق میان شاخه های انشعاب شده حزب حرکت اسلامی از سر گرفته شد. هرچند قبل از فوت آقای انوری امید واری بیشتری وجود داشت تا شورای صلح متشکل از حرکتی های قدیم اقداماتی را که داکتر شاه جهان و ابوالحسین یاسر در این مسیر برداشته بودند، مورد استقبال آیت الله محسنی و دیگر بزرگان این تشکیلات سیاسی نیز قرار گرفت و براساس توافق آقایان؛ جاوید، انوری، کاظمی و هادی پس از عید فطر۱۴۳۷ خورشیدی(برابر سرطان ۱۳۹۵ خورشیدی) تاریخ کنگره مشخص و حزب با فرا خوان کلانی بتوانند تیکه های انشعاب شده را یکجا و یک حزب قدرت مند واحد بوجود آورند.
اما در گذشت مرحوم آقای انوری وقفه ای طولانی را بوجود آورد، پس از مدت طولانی مجددا تلاش ها با روش و میتود دیگری با همان محوریت قبلی(با گردانندگی داکتر شاه جهان و ابوالحسین یاسر) از سرگرفته شد، عدم توافق سران پنج شاخه ای حزب حرکت اسلامی و چالش های داخلی، شورای صلح نتوانستند این تیکه ها را مجددا با هم یکجا نماید و اعتبار گذشته ی این حزب را بازگردانند، هرچند این روند از همان روزهای اول با امید و بیم موافقین و مخالفین همراه بود، با آن هم پس از مدتی، میان آقایان؛ سید خلیل الله انوری، سید محمد علی جاوید و سید محمد هادی«هادی» و پس از آن فی مابین آقایان؛ سید محمد علی جاوید، ابوالحسین یاسر و سید محمد هادی«هادی«، موجب گردید تا توافقنامه اى را تصویب و به امضا برسانند و حدود یک هفته از امضای توافقنامه میان مجموعه ای اول گذشته بود که به علت نا معلوم مصوبات عملی نگردید و متخلفان به نوعی در جهت سبوتاژ آن ایجاد شک و شایعه پراگنی، نه تنها تلاش های شبانه روزی نگارنده و جناب داکتر سید حسین واعظ زاده جهت ادغام هر سه حزب را نادیده گرفته، بلکه مایان را عامل کارشکنی و تخریب این پروسه خواندند.
آخرین بار در اثر رایزنی و تلاش محترم سید عارف امین زاده از خیرین و نیکوکاران، بتاریخ ۲۲ اسد ۱۳۹۶ خورشیدی طی نشستی با حضور سید محمد هادی«هادی» رهبر حزب حرکت اسلامی ملت، سید خلیل الله انوری، رئیس شورای رهبری حزب حرکت اسلامی مردم، سید عارف امین زاده رئیس انجمن خراسان افغان های استرالیا و نگارنده(سید جعفرعادلی«حسینی») در منزل محترم سید عزیز هاشمی، بحث پیرامون ضرورت ساختار واحد حزبی صورت گرفت و مشخصا هردو طرف به من صلاحیت دادند که در سه مورد متنی را بصورت مصوبه جهت امضاء مسئولین هردو حزب آماده نمایم و نکات مشخص زیر در آن ذکر شود:
- ادغام حزب حرکت اسلامی ملت به حزب حرکت اسلامی مردم.
- ایجاد کمیسیون تخنیکی از هر دو طرف برای معرفی اعضای شورای رهبری و ساختار تشکیلاتی، بر اساس و معیار تعریف شده در اساسنامه حزب و توافق جانبین.
- اعلام رسمی پیوستن رهبر و اعضای حزب حرکت اسلامی ملت افغانستان به حزب حرکت اسلامی مردم، در مراسم اولین سالیاد فقید سید حسین انوری در همایش ولایت شهید پرور بامیان.
- تشکری از خیرخواهان این نشست، مخصوصا جناب آقای سید عارف امین زاده.
من نیز وظیفه ام را انجام داده و متنی را بر اساس پیشنهاد هردو مسئول آماده نمودم، جهت امضاء به همراهی جناب آقای امین زاده به حضور جناب آقای هادی تقدیم نمودیم و او نیز تعلل و ملاحظاتی داشت(ملاحظات وی با دیدگاه شب گذشته ای ایشان که در جلسه مطرح شد متفاوت بود)، ما نیز به دیدگاه ایشان احترام گذاشته و تأکید بر استمرار نشست میان هردو مسئول حزب حرکت اسلامی ملت و حرکت اسلامی مردم را داشتیم.
بی تردید شاهدان عینی جریان فیصله ای ادغام هردو حزب همین موارد را تأیید می نمایند، چنانچه افراد و اشخاصی غیر از موارد ذکر شده ادعا و یا گزارش دیگری را ارائه نمایند، کذب، دروغ و اتهام نا روا خواهد بود.
گفتنی است که در زمان حیات مرحوم آقای انوری نیز برای نزدیک ساختن مرحوم آقای انوری با حجج اسلام؛ سید محمد هادی«هادی» و سید محمد علی جاوید نیز تلاش های صورت گرفت و بیشترین نشست فی ما بین مرحوم آقای انوری و آقای جاوید توسط نگارنده تنظیم و در نزدیک ساختن آنان رایزنی نمودم که تفصیل آن در خاطرات شخصی ام منتشر خواهد شد.
بعنوان ختم کلام و آن اینکه؛ گاها این سئوال به ذهنی بسیاری از هوا داران حزب حرکت اسلامی می آید که چرا حرکتی ها تا کنون موفق به دور زدن معضلات تکثر گرایی حزبی و ادغام نشدند و در حل این معضله چه باید کرد؟
اولا؛ باید عبرت‌آموزی از گذشته گرفت و گذشته‌ها را فراموش کنیم و آنچه اتفاق افتاده از آن درس بگیریم و از رقابت‌های منفی دست برداریم، به اراده و تصمیم هوا داران این حزب مراجعه نماییم.
دوما؛ فصل بازنشستگی برخی مسئولین تیکه های حزب حرکت اسلامی فرا رسیده، در گذشته هرکدام این بزرگواران با اعتماد هواداران حزب ایفای وظیفه نمودند و مردم نیز آنان را تجربه نمودند، در شرایط کنونی زمینه فعالیت را به نسل جوان و باتحرک واگذار نمایند، در مسیر آرمان های ارزشی حزب نسل جوان را حمایت نمایند و ضرورت ندارد که رهبران نسل اول جهاد در هر شرایطی با رد حضور سیاسی شان باز هم آماده بازی باشند، اگر می توانند این فضا را تغییر دهند و عملا تغییرات بیاورند و در غیرآن عدم حمایت هوا داران حزب تلنگری برای به فراموش گرفتن آنهاست، باید بپذیرند که دیگر مسئولین تیکه های جدا شده از حرکت اسلامی و حرکت اسلامی مردم به بلوغ سیاسی نمی رسند.
سوما؛ بر هیچ کسی پوشیده نیست که تحمل آلام روا شده بر حزب مقتدر حرکت اسلامی بر سران و مسئولین این حزب که در گذشته نیز امتحان خویش را داده اند که در شرایط جدید کشور، رهبری حزب سیاسی از عهده ی آن عده رهبران سنتی خارج اند و در این مواقع خاص و حساس، منطق و تدبیر و سیاست خاص تر و بیشتری با انرژی و روحیه شاداب جوانی را می طلبد.
به امید آن روزی که به حقایق عمل نموده و انتقاد پذیر باشم.
با احترام
سید جعفرعادلی«حسینی»
عضو شورای رهبری حزب حرکت اسلامی مردم افغانستان