چنانچه در تقویم شرعی مورد استفاده عربستان رویت هلال جایگاه و اهمیتی که در برخی کشورهای اسلامی دیگر دارد، بدان توجه جدی صورت نمی گیرد، چنانچه سال گذشته هیات اختر شناسی جده دراعلام رویت هلال ماه شوال اشتباه نموده ویک روز زودتر ازموعد مقررعیدفطر را اعلام نمودند لذا دولت عربستان متهعد شده بود تا مبلغ یک میلیارد و ششصد میلیون ریال(ریال عربستان) بعنوان کفاره پرداخت نماید. این هیئت به جای رویت هلال ماه شوال به اشتباه زحل را رویت کرده بود و مردم عربستان با رویت زحل افطار کردند. این خود یکی از دلایل تفاوت های عمده آغاز و پایان ماه رمضان و شوال میان میان عربستان سعودی و کشورهای عراق، ایران، پاکستان و برخی دیگر بلادهای اسلامی است.
واقعیت این است که تقویم قمری شرعی مورد استفاده عده ای برمبنای رویت هلال بوده و بدین جهت در اکثر کشورهای اسلامی همزمان با فرا رسيدن ماه مبارك رمضان و عيد سعيد فطر، شاهد بروز اختلافاتی در تعيين اول ماه و رویت هلال هستيم. هرچند اين مسأله فقهی که بحثی كاملا تخصصی و به مبانی و دلایل فقهی و علمی مربوط می‌شود و همانند دیگر اختلافات فقهی كه به طور مفصل در آثار علما و فقها آمده، میان پیروان مذاهب اسلامی و دیدگاه مراجع عظام تقليد بیان شده ودر اين مورد خاص، مثل سایر اختلافات در فروع بوده و گاها سبب اختلاف میان شهروندان کشورهای اسلامی می گردد كه اين اختلاف به چگونگی رويت هلال ماه (رويت با چشم مسلح و يا غيرمسلح) و يا رویت هلال هنگام غروب آفتاب، پیش از زوال و پس از زوال، اتحاد آفاق، محاسبات اهل نجوم و اهل فكر برمی‌گردد.
يكي از موارد اختلاف در جوامع اسلامی، مسئله استهلال ماههای رمضان وشوال، یعنی شروع روزه و برگزاري عيد فطر بوده و بر هر فرد مسلمان لازم و واجب است تا در مورد رويت هلال واثبات اول وآخر ماه رمضان و شوال تحقيق نمايند.
چنانچه پیامبرگرامی اسلام(ص) فرمود: «صُمْ للرؤیة وافطرْ للرؤیة» با دیدن ماه رمضان روزه بگيريد و همچنین باديدن ماه شوال عید نمایید و راه فهمیدن آن دیدن هلال است.(1) و نیز از حضرت امام علي(ع) روايت شده كه فرمود: هرگاه هلال راببينيد افطار كنيد، يا آنكه اگر شاهد عادل از مسلمين به رويت هلال شهادت دهد.(2) اگر در همین مورد دو نفر عادل به دیدن اول ماه شهادت دهند، در حکم رؤیت است.(3) هم چنین راه‌های دیگر نیز در متون دینی و توضیح المسائل مراجع آمده است.
موارد فوق بخوبي بيان مي دارد كه هر كس از مسلمانان رويت هلال كرد براي ديگر مسلمانان حجت خواهد بود، زيرا رويت اسم مصدر است وبمعناي ديدن مي باشد. همچنین این روایت متفق علیه در منابع شیعه وسنی نقل شده که پیامبراسلام(ص) فرمود: «اِذَا رَأَیْتُمُوهُ فَصُومُوا، وَإِذَا رَأَیْتُمُوهُ فَأَفْطِرُوا»(4) با رؤیت هلال روزه بگیرید و با رؤیت آن روزه را افطار کنید.
بناء در روایات به ما دستور داده شده که با رؤیت هلال رمضان روزه بگیریم و با رؤیت هلال شوال افطار کنیم و راه‌های ثابت شدن حلول اول ماه نیز راه هایی شرعی و عقلایی دارد، مثلا اگرکسی ماه را ببیند یا از گفته جمعی یقین حاصل کند، آنگاه به وظیفه خود عمل نماید.
اینک با این توضیحات مشخص می‌شود که علما اختلاف در حکم و اصل مسئله را ندارند. بلکه بحث این بوده که آیا اول ماه دیده شده یا نه؟ و علمایی که عید اعلام کرده اند بر اساس گزارش اطرافیان عادل خود اطمینان حاصل نمودهاند که ماه رویت شده است. ولی علمایی که برایشان اثبات نشده، در واقع خود یا اطرافیان و افراد مورد اطمینان ایشان اول ماه را ندیدهاند.
علاوه بر اختلافات سطحی که سالهای گذشته وجود داشت، با کمال تأسف عید فطر امسال را عده ای آگاهانه از مسیراعتقادی به مباحث و محافل سیاسی تبدیل نمودند، مخصوصا آنهاییکه با علما و روحانیت از نظر اعتقادی مشکل دارند و سابقه آنها نیز در اختلاف افكنی و ضديت با جامعه روحانیت بر همه آشكار است و بعضا در رسانه های چاپی، تصویری و فضای مجازی تلاش نمودند تا یک مسأله شرعی و فقهی را نشانه گیرند و در نتیجه دیدگاه متفاوت فقهی مراجع را بعنوان ضعف و اختلاف معرفی کنند. بدین ترتیب دستگاه حكومتی پنج شنبه را به تبعیت از عربستان سعودی روز عید فطر و تعطیل رسمی اعلام نمودند، اما اکثریت مردم تشیع و برخی علمای اهل تسنن به دلیل اینکه رویت هلال برای شان ثابت نگردیده بود، روز پنج شنبه را روزه و جمعه در اکثر مساجد و تکایای شهر کابل مربوط تشیع نماز عید را برپا داشتند؛ آیات عظام و اكثر علماء همانند؛ سید علی سیستانی، شیخ محمد اسحاق فیاض، شیخ آصف محسنی، شیخ قربانعلی محقق، صالحی مدرس، حجت کابلی، شیخ نقی افشار….. پنج شنبه را آخر ماه مبارک رمضان اعلام نمودند و این علما یکبار دیگر اعتماد جامعه خویش را جلب و اين نکته را متوجه سیاسیون نمودند که مردم این کشور، ديني و سنتي بوده و به اهل علم معتقد هستند.
متاسفانه موضع گیری بعض رهبران سیاسی در امور دینی که در آن مورد سخن برای گفتن ندارند باعث تشدید چالش وپرابلیم ها گردیدند و همسو ساختن برخی رسانه‌ها با استفاده از هر وسیله‌ای برای تخریب انسجام مردم تشیع افغانستان بهره بردند و حتی نسبت به بدیهیات دینی نیز تشكیك كرده و در پی ایجاد اختلاف میان مردم خویش گردیدند، مردم خدا جوی که با تمام صبر وشکبای در روز گرم تابستان به عبادت و روزه داری به تبعیت از دستورشرع مقدس پرداخته ومنتظر فتاوی فقها بودند. سیاسیون روز پنجشنبه به تبعیت از دولت بدون در نظر داشت دیدگاه مراجع شان عید را برپا کردند. عده ای در رسانه ها و فضای مجازی با اعلام رويت هلال ماه شوال و عيد سعيد فطر را از سوی برخی علما و طلاب علوم دینی در يك اقدام هماهنگ، به شايعه‌پراكنی متوسل شدند و اخباری را از زبان افراد و اشخاصی که در دولت آباد ولایت بلخ، یکاولنگ بامیان و چلم جای بهسود ولایت میدان منتشر كردند.
نگارنده عصر جمعه که اول عید اعلان شده بود، با جمعی از دوستان جهت تبریک عید خدمت آیت الله محسنی رسیدیم، ایشان داستانی را از زبان استاد محمد اکبری نماینده مردم بامیان در شورای ملی راجع به رویت هلال ماه شوال بدین گونه فرمود:
ایشان فرمود قبل از شما آقای اکبری به دیدن من آمده بود، او گفت: بعد از ادعای چند نفر در یکاولنگ مبنی بر رویت هلال ماه در چهار شنبه شب، روز پنجشنبه سه نفر از مرکز ولایت بامیان به نام های حاجی صفدر از قریه شبرتو (فعلا ساکن مرکز بامیان)، حجت الاسلام خلیلی(ساکن مرکز بامیان) و حجت الاسلام محسنی (معروف به بابه محسنی، ساکن مرکز بامیان) برای تحقیق و تفحص بیشتر راهی منطقه حوض شاه یکاولنگ شده و تمامی شش نفری را که ادعای رویت کرده بودند را پیدا نموده و در همان نقطه ای که شب گذشته جمع شده بودند و می گویند: شما که شب گذشته ماه را رویت کرده اید، امشب که بقول شما دوم ماه هست، آن را رصد کنیم و به ما نشان دهید، بدین ترتیب شش نفر مدعی رویت در شب گذشته و سه نفر یاد شده و جمعی دیگر از مردم محل، قبل از غروب شروع به جستجوی ماه را نمودند، نتوانستند ماه شب دوم را پیدا کنند. همچنین حجت الاسلام سناتور سعیدی با این جانب اظهار داشت که برخی ها شایعه نموده بود، اشخاص و افرادی که در چلم جای بهسود اول ماه را دیده، سناتور سعید آنها می شناسند، ایشان گفت: وقتی که من تحقیق اگر آنعده اکثرا بچه های کوچکی بودند که به سن تکلیف نرسیده و از قول آنها گفته شده که ماه در چلم جای دیده شده است و حتی روز جمعه که اول ماه شوال اعلام شده بود، در هیچ جایی هلال دیده نشده بود وعید فطر به حکم تکمیل سی روز ماه مبارک رمضان اعلام گردید.
آنچه که تا کنون پیرامون عوامل اختلاف رویت ماه شوال بحث شد نتایج ذیل به دست می آید:
1. پراكندگي و عدم هماهنگي در رهبري جامعه میان روحانیت و بزرگان حوزه های علمیه باعث شده كه مديريت امورات ديني مردم از نظر بزرگان سياسي دور مانده و سیاستمداران، امورات ديني مردم را مطابق ميل خود شان به هرطرف بكشانند. چنانچه که عيد امسال رنگ و بوي سياسي به خود گرفت و مردم ما در دوراهي قرار داده شد، اين خطر بسيار جدي به مشاهده رسيد و اگر عده ای از علماي متعهد ديني، در این زمینه اظهار نظر نمي كردند، عملاً وضعيت سياسي و اعتقادي مردم ما از سوي حلقاتي به چالش كشانيده بودند. باید علمای بزرگوار در سالهای آینده اقدامات عملی جهت ایجاد کمیسیون مشترک رویت هلال و مشارکت علمای شیعه و سنی نمایند و پس از این جلو استفاده جویی های افراد مغرض و فرصت طلب را بگیرند.
2. در جامعه فعلی ما، مسأله اختلاف در تعیین روز عید فطر بسیار بزرگ جلوه داده شده و خیلی ها، آن را موجب اختلاف و بروز مشکل قلمداد می کنند، در حالی که این مسأله همانند دیگر اختلافات فتاوا در سایر مسائل جزئی عبادات بوده، بطور مثال مرجعی قرائت را به نحوه ای خاص در نماز واجب می داند و مرجع دیگر آن را واجب نمی داند، آیا این مسأله موجب اختلاف می شود؟ بی تردید پاسخ منفی است. در مسأله عید فطر نیز مسأله به همین سادگی و سهولت است.
3. پایان یکماه عبادت و بندگی با نوید از همدلی وهمسویی مسلمانان، عید سعید فطر که نمادی از وحدت و همبستگی امت اسلامی و عاری از خشونت، خشم ونفرت باشد. تبدیل به اختلافات مذهبی و درون مذهبی و مراسم عید می گردد و این یک چالش و مشکل خطرناکی است که جامعه ما را آسیب پذیر می سازد و نتیجه آن تفرقه افگنی و دامن زدن به تعصبات قومی وحزبی ورفتارهای خود کامه بعضی رهبران سیاسی در این کشور می گردد.
در پایان امید وارم که علمای دینی افغانستان موفق شوند تا جلو شایعه پراگنی و تبلیغات مخرب کننده علیه ارزشهای دینی، همچنین حرکت های نامناسب که تضییع حقوق اساسی مردم بر خلاف شرع، اخلاق و قانون می گردد، گرفته و آرامش و امنیت روانی و اخلاقی را در جامعه فراهم سازند.
پی نوشت:
1. وسائل الشیعه، باب 2، از ابواب احکام ماه رمضان. تهذيب/ ناصریات، سید مرتضی، ص293 / الخلاف، شیخ طوسی، ج2، ص173 / شرایع الاسلام، محقق حلی، ج1، ص148 / منتهی المطلب، علامه حلی، ج2، ص588 / المجموع، نووی، ج6، ص269 / مسند احمد، ابن حنبل، ج1، ص221/ الاستبصار، شیخ طوسی، ج2، ص64 / تهذیب الاحکام، شیخ طوسی، ج4، ص158/ الاستبصار، شیخ طوسی، ج2، ص64 / تهذیب الاحکام، شیخ طوسی، ج2، ص159/ وسائل الشیعه، حرّ عاملی، ج10، ص253 / سنن نسائی، نسائی، ج4، ص126/ مسلم/ ابن ماجه .
2. تهذیب، ج 4، ص 157 و 158/ استبصار، ج 2، ص 64 .
3. رساله های علمیه ای مراجع تقلید.
4. صحیح بخاری ، باب وجوب صوم رمضان/ عاملی،حر،ج10، ص 253/ طوسی،تهذیب،4/157 .
نویسنده: سیدجعفرعادلی«حسیینی»