میرسیدعلی همدانی، عارف و عالم برجسته قرن هشتم که از هند تا ماورالنهر را به شور آورد در همدان زاده شد در هند بالید و در سرزمین‌های افغانستان، تاجیکستان، مکه و مدینه، هند و پاکستان، مصر و آسیای صغیر، آسیای میانه و…. زیست و در نهایت در افغانستان درگذشت و در شهر کولاب تاجیکستان(در ۲۰۰ کیلومتری شهر دوشنبه) آرام گرفت.
در سنین کودکی و نوجوانی اوقات خود را غالبا صرف نوشتن، مطالعه و تحصیل می‌کرد و تحت نظارت مامای خود به فراگیری تحصیلات مقدماتی و علوم متداول روی آورد؛ فضلا و دانشمندان او را «سلطان العارفین» و مردم کشمیر وی را بانی اسلام «علی ثانی» و ارادتمندان و مریدانش او را «شاه همدان» لقب داده‌اند.
«مجید اسدی» دانشجوی دکترای فلسفه فرهنگ آکادمی علوم تاجیکستان در مقاله‌ای با نام «گل بی‌خار» چنین آورده است: «آنگونه که در برخی از ویژه‌نامه‌های سالگرد رحلت حضرت امام خمینی(ره) در سال ۱۳۸۴ آمده است و همچنین اشاره‌ای که حضرت آیت الله پسندیده برادر بزرگ‌تر حضرت امام در نقل خاطراتشان که در روزنامه اطلاعات مورخ ۱۶ دیماه سال ۱۳۵۶ داشته‌اند، یکی از سفیران و مریدان میرسیدعلی همدانی در کشمیر که داماد و خواهرزاده ایشان هم بوده، سید حیدر موسوی صفوی اردبیلی می‌باشد و بنا بر روایاتی، میر سید علی همدانی و نیز یکی از اعقاب وی خواجه سیدحسن گردیزی(۱) جد اعلای امام خمینی(ره) از «سادات موسوى» و همه از اولاده سید ابراهیم مرتضی بن امام موسی کاظم علیه السلام مى باشتد.
استاد شهید مرتضی مطهری در کتاب «خدمات متقابل اسلام و ایران» درباره میرسیدعلی همدانی می‌نویسد: «یکی از کسانی که در کشمیر به اسلام خدمت کرده است، میر سید علی همدانی بوده، این مرد بزرگ که از مفاخر اسلامی است، هزاران شاگرد در کشمیر تربیت کرد که هر کدام برای خود استاد شدند، مقام سید علی هنوز در کشمیر محترم است و مردم آنجا را زیارت می‌کنند».
امیر سیدعلی‌بن‌شهاب(۲) معروف به میر سید علی همدانی (زاده: ۱۲ رجب ۷۱۴ هجری قمری همدان – درگذشت: ذیحجه ۷۸۶ هجری قمری، کُنَر) عارف، عالم، شاعر ایرانی قرن هشتم و از مبلغان عمده اسلام در کشمیر هند و از بزرگان سلسله کبرویه بود. بیش از ۱۱۰ اثر به وی منسوب است. از وی بعنوان «امیر کبیر» و «شاه همدان» نیز نام برده شده‌است. بنا به برخی تحقیقات سید روح الله خمینی از نوادگان وی می‌باشد(۳)(۴)
پدر وی حاکم همدان و از سادات حسینی بود.
از او آثاری در علوم غریبه بجای مانده است.(۵)
سفرهای مکرر میرسیدعلی همدانی
میر سید علی همدانی در طول حیات خود ۳ بار به کشمیر سفر کرد که یک مرتبه آن در رأس ۷۰۰ تن از یاران، شاگردان و پیروانش که غالبا از سادات، مشاهیر و عرفا و هنرمندان (شالبافی، بافندگی، سفالگری و خوش نویسی) چیره دست بودند به کشمیر آمد و در آنجا نفوذ زیادی بدست آورد.
سید علی همدانی در کشمیر با عالمان و کاهنان مذاهب مختلفی چون هندوها و بودایی‌ها مناظره‌های پیچیده‌ای انجام می‌داد و بر آنان غالب آمد؛ سید در این منطقه به گونه‌ای مردم را شیفته اسلام نمود که آنان معبدهای خود را تبدیل به مسجد کردند.
تمامی فعالیت‌های پر دامنه تبلیغی، فرهنگی و اجتماعی سید علی همدانی که در کشمیر سازنده، رشد دهنده و پر فایده بود، محتوا و روحی اسلامی داشت و ظرف و کالبد آن زبان فارسی بود.
سیّد علی همدانی یک سازمان تبلیغی هدف دار و برنامه ریزی شده در کشمیر پدید آورد و تحت نظارت دقیق او، واعظان و مبلّغان برای ارشاد مردم، مهیّا می گردیدند، سپس به نواحی گوناگون اعزام می شدند تا معارف قرآن و عترت را به مردم معرفی کنند.
او خدمات ارزنده و ماندگاری در منطقه جامو و کشمیر انجام داد، مدرسه القرآن، مدرسه‌ای وسیع و مهم بود که به درخواست سید در کشمیر ساخته شد و از تمامی نواحی کشمیر، طالبان علم و معرفت گرد آمدند و بزرگترین معاریف و شاگردان سید در همین مدرسه پرورش یافتند.
ترویج دین مبین اسلام و تبلیغ و انجام وظایف الهی و انسانی هدفی مقدس بود که سید علی در سفرهایش با اصرار و استواری آن را تعقیب می نمود و محورهایی را برای عملی ساختن آن در پیش گرفت: تدریس معارف اسلامی و اصول اعتقادی، تربیت شاگردانی که هر کدام مبلغی دانشور بودند، تشکیل مجالس وعظ و خطابه، برپا کردن حوزه هایی برای تهذیب نفوس و رویش فضایل اخلاقی، آموزش دادن به مبلغان و واعظان و ایجاد سازمانی وسیع و منظم برای رساندن پیام توحید به طالبان حقیقت، اهتمام به احیای عنصر حیاتی امر به معروف و نهی از منکر و مقاومت در برابر مفاسد.
او حکام و والیان را راهنمایی می کرد و آنان را به عدل و انصاف و رعایت قوانین دینی فرا می‌خواند، احداث مسجد و مدرسه و تأسیس کتابخانه، کوشش‌هایی بود که این عارف مبلّغ انجام داد.
غلبه بر رهبران فرقه‌های غیر مسلمان در مقام مباحثه و از طریق بیان حجت‌های قوی و منطقی و الهام گرفته از قرآن، سنت نبوی و سیره ائمه هدی علیه السلام ، ارائه نمونه عینی و کاملی از اخلاق اسلامی و بروز خصالی چون شجاعت، استقامت، قاطعیت، اراده ای قوی، همتی فوق العاده، صراحت لهجه، زهد و قناعت، نان خوردن از دسترنج خویش، فداکاری و مقدم داشتن دیگران برخود، وقف دارایی‌های خویش برای کمک به نیازمندان جامعه و نیز احیای اماکن مذهبی و تبلیغی، تألیف و تصنیف ده‌ها کتاب و رساله در موضوعات گوناگون علوم اسلامی و … از ویژگی‌ها و اقدامات آن بزرگوار است؛ به علاوه تبلیغ و ترویج دین مقدس اسلام در مناطق شمالی پاکستان یعنی منطقه بلتستان توسط میر سید علی همدانی انجام پذیرفت.
وی دو بار طی سالهای به کشمیر سفر کرد و در محله‌ای بنام علاء الدین پوره در شهر سرینگر کنونی در کنار رودخانه جهلم مستقر شد. قطب الدین از سلسله شاهمیری بر آن منطقه حکومت می‌کرد. وی برای ساخت مدرسه دینی و کتابخانه‌ای در این منطقه اقدام کرد و هزاران نفر بدست وی به اسلام وارد شدند.
وی که به قصد حج از کشمیر خارج شده بود، به دعوت حاکم پاخلی چند روزی آنجا اقامت گزید اما به دلیل بیماری در همانجا درگذشت. پیکرش را به ختلان (کولاب) جایی که مسجد و مدرسه‌ای احداث کرده بود منتقل کرده و به خاک سپردند.
وی همچنان در کشمیر و تاجیکستان هواداران فراوانی دارد. لقب شاه همدان در کشمیر به وی داده شده و هنوز هواداران او در «خانقاه مولا» یا «زیارتگاه شاه همدان» در کنار رود جهلم کشمیر حضور می‌یابند.
در تاجیکستان نیز خصوصاً پس از فروپاشی شوروی بیش از پیش مورد توجه قرار گرفت. تصویر و شعری از وی بر روی اسکناس‌های ۱۰ سامانی در این کشور آمده‌است:
هر که ما را یاد کرد ایزد مر او را یار باد
هر که ما را خوار کرد از عمر برخوردار باد
هر که اندر راه ما خاری فکند از دشمنی
هر گلی از باغ وصلش بشکفد بی خار باد
در دو عالم نیست ما را با کسی گرد و غبار
هر که ما را رنجه دارد، راحتش بسیار باد
اقبال لاهوری درباره وی سروده است:
سید السادات، سالار عجم
دست او معمار تقدیر امم
تا غزالی درس ﷲ هو گرفت
ذکر و فکر از دودمان او گرفت
مرشد آن کشور مینو نظیر
میر و درویش و سلاطین را مشیر
خطه را آن شاہ دریا آستین
داد علم و صنعت و تهذیب و دین
آفرید آن مرد، ایران صغیر
با ھنرهای غریب و دلپذیر
یک نگاہ او گشاید صد گرہ
خیز و تیرش را به دل راهی بدہ
بنا به نظر عمادالدین باقی، سید روح‌الله خمینی از نوادگان وی است. در دوران پهلوی از این موضوع به عنوان بهانه‌ای برای «هندی زاده» نامیدن وی استفاده شد که خشم مردم را در پی داشت
از اشعار معروف میر سید علی همدانی که در مقبره ایشان به نمایش گذاشته شده‌است:
پرسید عزیزی که علی اهل کجایی
گفتم به ولایات علی کز همدانم
نی زان همدانم که ندانند علی را
من زان همدانم که علی را، همه دانم
آثار میرسیدعلی همدانی
از میرسیدعلی همدانی کتاب و رساله‌های بسیاری در موضوعات گوناگون تفسیری، روایی، اخلاق، فلسفه و حکمت، عرفان و ادبیات به جا مانده و از جمله آثار ارزشمند وی می‌توان به «ذخیره‌الملوک»، «منهاج‌العارفین»، «آداب‌‌المشایخ»، «دوایرالقلوب»، «رساله قدسیه» و «رساله درویشیه» اشاره کرد و در مورد فهرست کامل آثار میرسیدعلی همدانی، «شمس‌الدین احمد» چنین عقیده دارد که تعداد آنها بیش از ۱۴۰ اثر است و هم اکنون در شعبه آثار خطی پژوهشگاه خاورشناسی فرهنگستان علوم تاجیکستان بیش از ۵۶ عنوان رساله علی همدانی محفوظ است و همچنین چند کتاب او در کتابخانه فردوسی موجود است.
بازماندگان میرسیدعلی همدانی
میرسید علی همدانی در اسفراین شیخ محمد بن ارکانی (استاد خود) را ملاقات نمود و وی سید را به ازدواج توصیه نمود و چون متأهل گردید، خداوند فرزندی به نام سید محمد به وی داد، سید محمد پس از اتمام تحصیلات وارد کشمیر گردید و تلاش‌های پدرش را پی گرفت؛ او «سوها بَهَت» نخست وزیر سلطان اسکندر را در این قلمرو به اسلام در آورد و نامش را سیف الدین نهاد. این زمامدار پس از اسلام آوردن، معابد بودایی و هندو را خراب کرد.
میر محمد در سال ۸۰۰ هجری قمری از هندوستان به مکه رفت و حج گذارد و سرانجام در سال ۸۰۹ هجری قمری درگذشت و در کنار پدرش دفن و در جوار آرامگاه میرسیدعلی همدانی، مزار همسر و فرزندان (۱۰ نفر از افراد خاندانش) نیز مدفون است.
وفات میرسیدعلی همدانی
میر سید علی همدانی پس از ۷ سال زندگی در کولاب عازم سفر حجاز می‌شود که در مضافات «کنر» افغانستان با نظر«سلطان محمود» چند وقتی آنجا می‌ماند، به دلیل بیماری که از آن رنج می‌برد و در ذیحجه ۷۸۶ هجری قمری فانی را بدرود گفت.
سید علی همدانی در شهر کنر افغانستان کنونی درگذشت و بنا به وصیت او پیکرش به منطقه «ختلان» تاجیکستان آورده شد و در مدرسه‌ای که خود در شهر کولاب تاجیکستان بنا نهاده بود به خاک سپرده شد.
منابع:
- گَردیز شهری است در جنوب افغانستان و مرکز ولایت پکتیا، بارگاه سیدحسن گردیزی، بارگاهش در گردیز زایران و ارادت مندان زیادى اعم از تشیّع و تسنن را دارد.
در دیوان علامه شهید سید اسماعیل بلخی این شعر را در وصف گردیز میخوانیم:
بوی عنبر دارد گرد و غبار گردیز
این نگهت بهشتی هست از مزار گردیز
گویا نسیم صبحش از کوه یار خیزد
این سان که روح پرور باشد دیار گردیز
زلف عروس باغش زاهد فریب دیدم
بس شیخ راه خود شد اندر کنار گردیز
شبنم به هر سحر گاه جام امید بر کف
تا عطر خاص گیرد از نوک خار گردیز
او جان نثار حق بود بر زایرین قبرش
آید ندا که جان ها بادا نثار گردیز
روحانیان سرودند یک یک ترانه هایی
سید حسن چو افتاد اندر کنار گردیز
بلخی به روضۀ او با صد نیاز گوید
یا رب خزان نگیرد هرگز بهار گردیز
- میرسیدعلی همدانی و آثار او
- غلامرضا گلی زواره. «سید علی همدانی، مبلغ اسلام در کشمیر» (فارسی). سایت حوزه به نقل از مجله مبلغان. مهر و شهریور ۱۳۸۵، شماره ۸۲.
- «شاه همدان در ختلان» (فارسی). جدیدآنلاین، ۱۱ شهریور ۱۳۸۷.
- حُروف، اَسْرار، یکی از علوم خفیه
نویسنده: سید جعفرعادلی«حسینی»
لینگ ویدیویی از شرح حال میر سید علی همدانی:
https://www.youtube.com/watch?v=EbzONhpf6z0&feature=youtu.be