نمایش نوار ابزار

نوروز از دیدگاه اسلام

پنجشنبه ۲۲ میزان ۱۳۸۹

  نوروز نخستین روز ماه حمل هجری شمسی به حساب می آید که در تقويم‌ها و فرهنگ‌های مختلف، با اسامی گوناگون مطرح بوده و هست. این روز نو، گردش زمین به دور خورشید و پدید آمدن روز و شب و فصول سال و نیز حرکت ماه بر گرد زمین، بشر را به محاسبه واداشته و به طور طبیعی تقویم را پدید آورده است. آغاز هر سال، شروع جدیدی است که خود به نوعی انسان را با احساس تازه و تولدی نو به حرکت در می آورد، که در هر فرهنگی آئين‌های ویژه ای برای نشان دادن خوشحالی و شادی قرار داده شده است. هر چند سال هجری قمری که با ماه محرم الحرام آغاز می شود، به عنوان سالشمار درمبانی دینی اسلام، پذیرفته شده، به مردم و منابع تاریخی مرسوم بوده است. اما در کنار آن سال شمسی، به دلیل ثبات آن در تعیین فصول، همیشه به عنوان سال مورد استفاده و در تقاویم مسلمانان پذیرفته شده است.

آری! بهار فصل تجدید حیات و زندگی، از سر گرفتن زمین ماست؛ فصلی است که زمین در شرایط تازه و جدیدی قرار می گیرد و مستعد می شود که بزرگترین موهبت های الهی، یعنی حیات و زندگی به او اضافه می شود و در روایت آمده: ( فصل الربیع روح الزمان) یعنی فصل بهار روح زمانهاست(1). در قرآن کریم نیز از تغییرات زمین و تجدید حیات برای موجودات، مکرر یاد شده و به عنوان درسی و حکمت آموختنی از آن نامبرده است.

نوروز در منابع تشیع

بنابراین بزرگداشت و برگزاری نوروز در دیدگاه تشیع جایگاه خودش را داشته و حفظ کرده ، و بگونه ای که در بسیار مناطق شیعه نشین، سفره هفت سین با قرآن و تحویل سال و با خواندن این دعا:« یا مقلب القلوب و الابصار، یا مدبر اللیل و النهار، یا محول الحول و الاحوال، حول حالناالی احسن الحال» شروع می‌شود؛ همچنین یکی از علمای دینی بنام محمد اسماعیل خواجویی( متوفای 1173) که رساله های فراوانی در زمنیه های مختلف علوم اسلامی دارد، یکی از رساله های وی شرحی است که او در باب نوروز نگاشته(2). در آن روایتی از حضرت علی (ع) آورده که : هر که این هفت آیه مشتمله بر هفت سلام را در روز نوروز بر کاسه ای چینی به مشک و زعفران بنویسد و به گلاب بشوید، و اگر گزنده ای وی را گزد زهر بر او کار نکند به قدرة الله تعالی : ( سلام علی نوح فی العالمین،(3) سلام قولا من رب الرحیم،(4) سلام علی ابراهیم ، (5) سلام علی موسی وهارون،(6) سلام علی آل یاسین،(7) سلام علی المرسلین،(8) سلام هی حتی مطلع الفجر(9) خوب است که ما سال نو را تبرکا با هفت سین قرآنی آغاز کنیم و برای همیشه در پناه قرآن زندگی خوب و با نشاط، توام با سعادت دنیوی و اخروی داشته باشیم .در روز نوروز، غسل، روزه،پوشیدن لباس پاکیزه و نو و استفاده کردن از عطر و خواندن چهار رکعت نماز به ترتیبی که در مفاتیح الجنان آمده مستحب است. در روزهای تعطیل عید نوروز، دیدو بازدید صله ای ارحام و رسیدگی به نیاز مندان از سنتهای دیگراکید تشیع است؛ امام رضا(ع) می فرماید: نوروز،روز نو که دین را، احیاء و طراوت به آیین زندگی می دهد؛روز میثاق و وفاق، و خانه تکانی دلها از نفاق و گشت گزار در طبیعت و دیدن منظره های زیبا و آشنایی با آداب و رسوم ملت، گذشته از فایده های بی شمار مادی و معنوی، آدمی را از افسردگی می رهاند و بسلامتی جسم و روان او کمک می کند.

همانگونه که پیامبر اسلام(ص) فرموده اند:( سافرو تصحوا ) سفر کنید تا سالم باشید و همچنین از امیرالمومنین حضرت علی(ع) روایت شده است: « چنان که بدن خسته می شود، روح نیز خسته و دلتنگ می گردد و هر دو به تفریح و استراحت نیاز دارند؛ خستگی های بدن با دیدن منظره های زیبای جهان آفرینش بر طرف می شود و خستگی های روان با شناخت و فهم حقایق هستی رفع می گردد» (10).

آری! نوروز همان روزی است که کشتی نوح در کوه آرام گرفت؛ همان روزی است که پیامبر خدا(ص) علی ابن ابیطالب (ع) را در دوش گرفت تا بت های قریش را در کعبه بشکند، همان کاری که حضرت ابراهیم (ع) کرد ؛ نوروز روزی است که پیامبر(ص) در هجدهم ذی الحجه سال دهم هجری قمری در غدیر خم به یاران خود فرمود : که با علی بیعت کنند(11) .

نوروز روزی است که قائم آل محمد (ص) و اولیای خدا بر دجال پیروز می شود و هیچ روز نوروزی نیست که ما، در آن منتظر گشایش و فرجی نباشیم.

نوروز در منابع تسنن

ظهور دین مقدس اسلام و ورود اعراب به سرزمین خراسان آن روز، گرامی داشتن در میان اعراب نیز رواج یافت و نام آن معرب کرده( نیروز ) نامیدند. این عید، پس از اسلام مورد توجه حکام اموی و عباسی بوده و بویژه در حوزه شرق ، هدایای نوروز به طور مرتب از طرف حکام دریافت می شده است.

به گزارش یعقوبی، معاویه پس از رسیدن به خلافت، به عبدالرحمن بن ابی بکر نوشته است تا هدایای نوروز و مهرگان برای وی ارسال شود(12).

عمر عبدالعزیز، در ردیف کارهای اصلاحی خود این امر را متوقف کرده(13) و نامه ای به یکی از حکام خویش نوشته تا از گرفتن هدایای نوروز و مهرگان،خودداری کند(14). بعد از وی ، یزیدبن عبدالملک بار دیگر گرفتن هدایای نوروزی را باب کرده است(15).در زمان نصربن سیار نیز گرفتن هدایا در خراسان مرسوم بوده(16)، چنانچه در سال 236 در فارس(17)، درباره نوروز و مهرگان در ادب عربی، مقالاتی در زبانهای فرنگی نوشته شده است(18).

در تمام این دوران، روز نوروز بعنوان یکروزمعین برای مسلمانان شرق شناخته شده بود و بدلیل درگیر بودن آن با با امر خراج ، موقعیت خود را حفظ کرده است. شاعری در سال 220 هجری، روز نوروز را در ردیف دو عید فطر و اضحی قرار داده است:

فابکو اعلی لتمرابکی الله اعینکم                   فی کل اضحی و فی فطر و نیروز

شواهد وجود دارد که در اواخر قرن سوم، توده مردم در این نواحی، در ایام نوروز به آتش بازی و ریختن آب می پرداخته اند، حکومت نیز به احتمالی تحت تاثیر فقهای اهل سنت، با آن مقابله می کرده است.

به نقل مقریزیه در سال 363 هجری، المعزالدین الله، خلیفه فاطمی مصر، دستور داد تا از روشن کردن آتش در شب نوروز و همچنین ریختن آب خودداری کند. در همان جا آمده است که در سال 361 ، آتش بازی گسترده ای در قاهره انجام شده و این کار سه روز ادامه یافته است. به همین دلیل بود، معزفاطمی مردم را از روشن کردن آتش و ریختن آب منع کرده و کسانی را نیز گرفته و حبس کردند.(19)

در برخی منابع اهل سنت با برگزاری این گونه مراسمات نوروزی مخالفت شده است، از جمله: روزه گرفتن در نوروز و مهرگان کراهت خوانده شده، زیرا اینها، روزهایی است که کفار آن را بزرگ می شمردند.(20)

در منبع دیگری ،گفته است : روزه گرفتن روز شنبه، کراهت دارد چون تشبه به یهود است و روزه گرفتن نوروز، آن هم تشبیه به مجوس می باشد.(21)

به هر حال!ابن اثیر در تاریخ خود آورده که : خلفای عباسی نیز برخی از مراسم نوروز را برگزار می نمودند؛ حتی متوکل در سال 243 با همکاری منجمان معاصرخویش به اقدامات علمی و عملی برای تثبیت موقع آن دست زدند.

مرور کوتاه بردعای تحویل سال در متون دینی

در نخستین دعای هنگام تحویل سال، از خداوند دگرگونی حال و نیکو شدن طلب میشود: « یا مقلب القلوب و الابصار، یا مدبر اللیل و النهار، یا محول الحول و الاحوال، حول حالناالی احسن الحال»(22) یعنی ای برگرداننده دلها و دیده ها، ای تدبیر کننده شب و روز، حال مارا به نیکوترین حال برگردان!

با درنگ در این دعا، بزرگترین وردها، ورد نوروز را در امور ذیل می توان خلاصه کرد:

1- تلاش برای تغییر

یکسان ماندن و تن ندادن به تغییر و تحول به شدت نفی شده است، آنگونه که پیامبر(ص) می فرماید: « هر کس دو روزش یکسان باشد، او مغبون است و ضرر کرده است».(23)

2- انتخاب راه بهتر

پس از تن دادن به تغییر، مهم گزینش راه بهتر و نیکو شدن است و لذا آنانی که فردایشان از روز قبل بدتر است، مورد شماتت خواهند بود؛ همانگونه که رسول اکرم(ص) می فرماید: «هر کسی فردایش بدتر از امروزش باشد لعنت شده است»(24).

3- تبدیل بدیها به خوبیها

زیباترین و کامل ترین نوع تغییر ، تبدیل بدیها به خوبیها و جبران خطاهاست؛ شیوه ای که قرآن برای آدمی ترسیم ساخته است؛ آن که« بعد از ستم کردنش توبه کند و به اصلاح آید» (25) این دگرگون شدن و گذر از بدی به خوبی و اصلاح خود ، در ادعیه ما نیز مشهود است : « پروردگارا! بدیهای مارا به خوبی صفات خود تغییرده».(26) امام جعفر صادق(ع) می فرماید: «نوروز، روزی است که خداوند از بندگان خود پیمان گرفت که او را بپرستد و برای او شریکی نگیرند و به پیامبران و پیشوایان دین ایمان بیاورند». در جای دیگرآن حضرت می فرمایند: «هر گاه نوروز فرا رسید غسل کن و پاکیزه ترین لباسهایت را بپوش».(27)

آداب نوروز در افغانستان

طوری که از مطالعه تاریخ و دیوان شاعران عصر سامانی، غزنوی، سلجوقی و تیموری و بعد از آن تا امروز بر می آید، نوروز همیشه نمادی از روزهای مهم شادی بخش، مورد استقبال همگان بشمار می رفته است. تجلیلی از این میله باستانی درسرتاسر وطن ما نیز از زمان قدیم رواج داشته است. نوروز عید ملی است که افغانها بیش از هزار سال قبل از ورود اسلام به افغانستان ، نوروز را گرامی می داشتند و برای برگزاری هر چه بهترش ابتکاراتی به خرج می دادند و می دهند  که بعضی از این نو آوری ها به صورت رسوم دیرینه در کشورماست. آنگاه که اسلام این مرزوبوم را روشنی بخشید که بعضی از این رسوم نه تنها رنگ نباخت بلکه بیشتر جلا گرفت؛ چرا که با دستورات اخلاق شرع ، تطابق طبیعی دارد.

اول، آنکه صله رحم، این آموزه در متون دینی ما از جایگاه بسیار بلند و قوی برخوردار است ، دستور جدی دین، در این عید نیز به جدیت به او سفارش شده. قهرها به آشتی بدل می گردد، نفرتها و کینه ها با خاک روبه ها از خانه بیرون می رود، لا اقل سالی یکبار همه اقوام همدیگر را ملاقات می کنند.

دوم، آنکه تمیزی، نظافت آموزه ی دیگری دینی که از امور شخص به کوچه و سرک  و بازار هم راه می یابد.  سوم، رفتار آدمی در مواجهه با نوروز با طبیعت همسویی می یابد. زنده شدن زمین و آنچه درزمین می روید، سرسبزی صحرا و دشت و دمن پوشش تازه بر قامت طبیعت است که یاد قیامت و زنده شدن انسانها را به خاطره ها زنده می نماید و لذا بدین جهت است که در عید نوروز و دیگر اعیاد اسلامی افغانها نو میپوشند و کهنه ها و کینه ها را بیرون می ریزند. خود را آماده یک زندگی جدیدتری می نمایند.

اما برخی از آداب و سنن عید ملی و باستانی نوروز در افغانستان از این قرار است:

1- از زیر قرآن گذشتن

در بعضی مناطق افغانستان، مخصوصا نقاط مرکزی افغانستان دویاسه روز قبل از تحویل سال، مردم جمع می شوند و گاو یا گوسفند را  بعنوان نذری خریداری می کنند، وقتی که سال نو حلول می کند، مردم محله در مساجد و تکایا جمع می شوند، دعای سال نو را دست جمعی می خوانند و بعد یکی از موسفیدان قرآن کریم را بدست می گیرد و مردم از زیر آن رد می شوند که تا پایان عمر در پناه قرآن باشند، سپس روحانی منطقه به سخنرانی می پردازد و همگی را به تقوا و پرهیز کاری و وحدت دعوت می کند.

2- جنده‌ی سخی و میله‌ی گل سرخ

همزمان با اجرای بر پا داشتن پرچمی بنام « جنده‌ی سخی» در کابل،  مزار شریف و دیگر ولایت های افغانستان، ( میله‌ی گل سرخ) با این مراسم هماهنگ می گردد، مردم این تقارون را بسیار نیک می پندارند و به دامنه های کوه و چمن های سرسبز که رویش « گل سرخ» است به سیرو گردش می پردازند.

جنده ای سخی، یا پرچمی که بنام حضرت علی (ع) در دامنه کوه سخی کابل که از زیارت گاههای مشهور است، در شب اول حمل، شاهد تجمع اقشار مختلف مردم می باشد و در ساعت هشت صبح روز نوروز با تلاوت آیاتی از قرآن کریم شروع می شود، شخصیت های علمی بطور فشرده بدین مناسبت سخنرانی می نمایند و پس از آن، مراسم بعدی که بلند کردن بیرق(جنده) بنام حضرت مولا علی بن ابیطالب(ع) آغاز می شود، تعداد پهلوانان که به این کار رو می آورند 12 تا 24 نفر است که همراه با بلند شدن پرچم، مردم بانگ الله اکبر را سر می دهند. اما برخی از رسومات و سنت هایی که پس از مراسم بلند شدن «جنده سخی» انجام می شود عبارت است از:

الف) منقبت خوانی 

پس از مراسم جنده برداری- مردم عقیده دارند سال خوب یا بد به آسان و مشکل بلند شدن آن مشخص می گردد- مناقب و نعت خوانان، با اجرای خواندن اشعار در وصف حضرت علی(ع) بر شوق و شور حضار می افزایند و مردم هم با دادن پول هایی به آنان علاقه مندی و احساسات شان را ابراز می کنند.

ب) زیارت اهل قبور

کار بعدی مردم، رفتن به زیارت اهل قبور است، قبور بستگان و قبور بزرگان که اکثرا در اطراف زیارت سخی قرار دارند، همانند؛ سیدجمال الدین افغانی، حضرت آیت الله العظمی حجت کابلی، آیت الله سیدحسین فاضل و حجج اسلام سید انورشاه صدر و علامه سید اسماعیل بلخی ،آقا ضیاء حجت ، شیخ محمدعلی مدرس و…

ج) نذورات و خیرات

بخشی از نذورات، در همان زمان اجرای مراسم « جنده » برداری به گروههای خاص چون : سربازان دولتی و مناقب خوانان داده می شود و بخشی دیگر دعوت خصوصی در خانواده است که تعداد از دوستان خود را به منزل می برند و برای صرف شیرینی  ونذر دعوت می نمایند، پیوند و رشته های محبت میان شانرا، با تعامل تحکیم و تعمیق می بخشد.

3- پذیرایی از مهمان

مهمان نوازی خصیصه است مهم و با ارزش در عنعنات مردم افغانستان، این مظهر فرهنگی از افتخارات بزرگ ملی ما به حساب می رود.

مهمان نوازی آنقدر در فرهنگ ملی ما عجین می باشد که هر گاه در وجود یکی از افراد این خصلت دیده نشود هویت افغانی او زیر سوال می رود و این تربیتی است که هر کس می تواند بدون تبعیض و تفاوت از این حق استفاده کرده و برخوردار گردد وبه صورت قطع می توان گفت که هر گاه مسافر با دست خالی در سرا سر افغانستان سفر نماید، هرگز گرسنه نخواهد ماند. نکته ای ظریفی را که در این جا می خواهیم به آن اشاره کنیم این است که: « هر گاه مهمان کسی را شخص دیگری به خانه ای خود ببرد در این مورد خشم بر کسی خواهند بود که مهمان او را وادار به رفتن به خانه خویش نموده است»(28).

4-  هفت میوه و سمنک

در شهر ها و روستا ها، با نزدیک شدن سال نو، مردم به تزئین، شستشو و غبار زدایی می پردازند، از نظافت و آرایش خود نیز غافل نمی شوند. عده ای نیز بر علاوه میوه هفت سین و میوه تر کرده، همراه کیک و کلوچه نیز تهیه می نمایند، همچنان بنام « نذر سخی جان» غذای لذیذ و مقوی سمنو از سر شب تا صبح پخته نموده و با گرفتن مراد خویش زنان این ابیات را می خوانند:

سمنک در جوش و ما کفچه زنیم    دیگران در خواب و ما طبله زنیم

وقتی که روز عید دور سفره‌ی عید می نشیند، 365مرتبه دعای ( یا مقلب القلوب والابصار… را می خوانند؛ بزرگان به کوچکان عیدی داده بعد به دید و بازدید جهت عرض تبریک سال نو و عید نوروز به خانه های یک دیگر می روند و میله های منطقوی چندین روز ادامه دارد.

5- میله ای دهقان

سال نو را مردم و دولت افغانستان به صورت رسمی بنام« نهال شانی »و یا« میله دهقان» در مرکز و ولایات از نوروز استقبال می نمایندو بطور عموم از این مراسم تجلیل بعمل می آورند.

منابع:

1- بحارالانوار، ج 55،ص312

2- این رساله به کوشش سید مهدی رجایی در میراث فرهنگی اسلامی ایران به چاپ رسیده است.

3- سوره صافات،آیه 79

4- سوره یس، آیه 58

5- سوره صافات، آیه 109

6- سوره صافات، آیه120

7- سوره صافات،آیه130

8- سوره صافات،آیه181

9- سوره قدر، آیه 5

10- زندگی ، دفتر شادابی، ص23

11- در بعضی روایات از جمله در وسائل الشیعه، ج5، ص288 آمده است که روز غدیر خم( هجدهم ذی الحجه سال دهم هجری ) با اول حمل-نوروز- مقارن بوده است.آخر روز هیجدهم ذی الحجه سال سی و پنج هجری از قضا مصادف گشت با بیعت عموم مردم با حضرت علی (ع) ؛ شاید بدین مناسبات است که از دیر زمان، مسلمانان افغانستان پرچمی  را در مزارات معروف کشور بنام حضرت علی (ع)، «جنده ای سخی شاه مردان» در تعطیلات نوروزی بر پا می دارند.

12- المهذب، ج1، صص195-196

13- تاریخ الیعقوبی، ج2،ص306

14- همان، ج2، ص306

15- تاریخ طبری، ج6، ص659

16- تاریخ یعقوبی، ج2،ص313

17- تاریخ طبری، ج7، ص277

18- همان ، ج9، ص184

19- مقالات تقی زاده،ج10،ص155

20- الخطط المقریزیة، ج1،ص268

21- المغنی، ج3،ص99

22- بدائع الصنایع،ج2،ص79

23- مفاتح الجنان

24- ارشاد القلوب ، ج1، ص88؛ عوالی اللآلی، ج 1، ص285

25-مجموعه ای ورام، ج2،ص30

26- سوره مائده، آیه 39 ؛ سوره فرقان،آیه 71

27- مصباح کفعمی، ص 618

28- وسائل الشیعه، ج5،ص 288

29- ماهنامه انسجام ، شماره 4 و 5، صص 144-143

منبع:

پامیر نشریه  شهر کابل – شماره 226  شنبه ویژه بهار 1386

مطالب مشابه