مشهور و معروف است که امام على(ع) در درون خانه کعبه به دنیا آمد و خداوند متعال این فضیلت را به آن حضرت اختصاص داده، به نحوی که نه پیش از او و نه پس از او، کسى در داخل کعبه به دنیا نیامده است. این نحوه ولادت در حقیقت از کرامات امیرالمؤمنین(ع) محسوب شده و از جایگاه ویژۀ آن حضرت در نزد خداوند سبحان و در عالم هستی و در بین اهل بیت(ع) خبر می‌دهد.
بزرگانی از اهل سنت و شیعه به جریان ولادت امام علی(ع) در داخل کعبه اشاره نمودند که به برخی از آن اشاره می کنیم.
۱- عالم مشهور اهل سنت، حاکم نیشابورى در این باره ادعای تواتر نموده است:
«اخبار متواتر است که فاطمه بنت اسد، امیرالمؤمنین على بن ابى طالب (کرّم اللّه وجهه) را در درون خانه کعبه به دنیا آورد».
۲- حافظ کنجی از علمای اهل سنت (م ۶۵۸ ق) میگوید: «امیر مؤمنان(ع) شب جمعه سیزده رجب، سال سی ام بعد از واقعه عام الفیل در داخل خانه خدا به دنیا آمد. کسی پیش از آن حضرت و بعد از آن، در داخل کعبه به دنیا نیامده است و این، از فضایل اختصاصی آن حضرت است که خداوند به جهت بزرگداشت مقام او عطا کرده است».
۳- ابن صباغ مالکی (م ۸۵۵ ق) در الفصول المهمة نیز قریب به همین عبارات را آورده است.
۴- شهاب الدین آلوسی صاحب تفسیر کبیر در شرح سخن عبدالبافی افندی عمری بعد از شعر مؤلّف کتاب که گفته است: «أنت العلی الذی فوق العلى رفعا * ببطن مکة عند البیت إذ وضعا»، میگوید: «این که حضرت امیر (کرم الله وجهه) در خانه خدا به دنیا آمده، شهرت جهانی دارد و در کتب فریقین سنی و شیعی ذکر شده … و درباره کسی نشنیدیم که او هم در کعبه به دنیا آمده باشد، آن چنان که درباره حضرت (کرم الله وجهه) ذکر شده، و چه افتخاری برای امام أئمّه است که در جایی که قبله مؤمنان است به دنیا آمده باشد؟ پاک و منزه است خداوندی که أشیاء را در مکان مناسبش می گذارد».
۵- شیخ مفید در این رابطه می گوید: «غیر از امام علی(ع)، هیچ مولودی چه پیش از او و چه پس از او در خانه خدا (کعبه) زاییده نشده است و این به جهت اکرام و تجلیل از عظمت مقام آن حضرت از جانب خداوند متعال بوده است».
اما عده‌ای برای این که از منزلت ولادت امام علی(ع) در خانۀ کعبه کاسته و در این فضیلت براى ایشان رقیب تراشى کنند، با نادیده گرفتن تصریح مورّخان و راویان حدیث، ضمن ثبت این فضیلت براى دیگرى، در اختصاص آن به امام على(ع) تشکیک کرده و گفته‌اند: این از مختصّات و ویژگی‌های علی(ع) نبوده است، بلکه دیگران؛ مثل «حکیم بن حزام بن خویلد» نیز در این امر با ایشان شریک هستند. به عنوان نمونه، گفته شده: «حکیم بن حزام در درون خانه کعبه به دنیا آمد».
«دیار بکرى» کوشیده است با این احتمال که هر دو در کعبه متولد شده باشند، بین دو گروه صلح برقرار کن!
در پاسخ به این اشکال باید گفت:
۱- با توجّه به آنچه که از تصریح مورّخان و محدّثان ذکر شد، چگونه چنین ادعایی قابل پذیرش است؟ شمار انبوهى از دانشمندان و راویان بر این نکته تأکید کرده‌اند که ولادت در کعبه اختصاص به امیرالمؤمنین علی(ع) دارد، شاعران درباره آن شعر سروده اند و این مطلب نه تنها در کتابهاى شیعه بلکه در کتاب‌های اهل سنّت نیز آمده است. مگر نه این است که حاکم نیشابورى به تواتر این خبر، تصریح کرده است؟ حکیم نیشابوری از علمای اهل سنت در باب مناقب «حکیم بن حزام» درباره روایت «مصعب بن عبدالله» که گفت: «همانا مادر حکیم بود که دیوار کعبه برای او شکافته شد و حکیم در آن متولد شد و نه قبل و نه بعد از او کسی در کعبه متولد نشد»، می گوید: «مصعب دچار توهّم شده، به تحقیق اخبار متواتر زیادی وجود دارد که ثابت می کند که همانا فاطمه بنت اسد، امیرالمؤمنین علی(ع) را در کعبه به دنیا آورد».
۲- علاوه بر این اصولا سند مربوط به تولّد حکیم بن حزام در کعبه مورد تردید است، تا چه رسد که متواتر باشد؟
۳- شاید ثبت این فضیلت براى حکیم بن حزام بدین خاطر بود که زبیریان به او علاقهمند بودند؛ زیرا او پسر عموى زبیر است. حکیم بن حزام بن خویلد بن اسد بن عبد العزّى، چنان که نسب زبیریان هم به اسد بن عبد العزّى مى رسد. هر چند فضایلی برای حکیم ذکر می کنند، ولی او در سال فتح مکّه ایمان آورد و بر این تأخیر خود تأسف می خورد. او از کسانى است که رسول خدا(ص) با پرداخت غنایم حنین، دل او را به دست آورد. او در عهد رسول خدا(ص) محتکر طعام بود. مطابق نقل مامقانى از طبرى، حکیم شدیدا طرفدار عثمان بود و از على(ع) فاصله گرفت و در هیچ یک از جنگ‌ها با او شرکت نکرد.
بنابراین طبیعى است که مصعب بن عبد اللّه، و زبیر بن بکّار (از راویان این حدیث) که بى تردید از هواداران زبیر بودند، بر خلاف اخبار متواتر و تصریح مورّخان و محدّثان بر ولادت على(ع) در درون کعبه و این که احدى قبل و بعد از او در آنجا متولد نشده؛ روایت کنند که جز حکیم بن حزام احدى در درون کعبه به دنیا نیامده است!
۴«علامه امینی» درباره ولادت امام علی(ع) در کعبه میگوید: «این حقیقتی آشکار است که شیعه و سنی در اثبات آن متفق هستند و احادیث آن متواتر و کتاب‌ها از آن لبریز است، پس ما از داد و فریاد یاوه سرایان و سخن گویان بىهدف، بعد از تصریح جمع زیادى از بزرگان شیعه و سنّى بر تواتر اتفاق این حادثه تاریخى، باکى نداریم».
بنا بر این عالمان و دانشمندان بزرگ شيعه و اهل سنت در اين كه ولادت امام علی(ع) در خانه كعبه واقع شده است،اتفاق نظر دارند و این کرامت شامل حال هیچ انسانی نشده است و مختص به امام علی(ع) می باشد. نظر برخى علماى اهل سنت که با ولادت علی(ع) در خانه کعبه اظهار نموده اند، در پی می آید:
1 ـ حافظ، ابوعبداللّه محمدبن عبداللّه مشهور به “حاکم نیشابوری” در کتاب «مستدرک صحیحین» می نویسد: «… قَالَ الْحَاكِمُ: «وَهَمُّ مُصْعَبٍ فِي الْحَرْفِ الْأَخِيرِ، فَقَدْ تَوَاتَرَتِ الْأَخْبَارِ أَنَّ فَاطِمَةَ بِنْتَ أَسَدٍ وَلَدَتْ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيَّ بْنَ أَبِي طَالِبٍ كَرَّمَ اللَّهُ وَجْهَهُ فِي جَوْفِ الْكَعْبَةِ» به تواتر رسیده است که فاطمه بنت اسد، امیر مؤمنان ـ کرّم اللّه وجهه ـ را در خانه کعبه به دنیا آورد.(1)
المستدرك على الصحيحين ج3 ص550 المؤلف: أبو عبد الله الحاكم محمد بن عبد الله بن محمد بن حمدويه بن نُعيم بن الحكم الضبي الطهماني النيسابوري المعروف بابن البيع (المتوفى: 405هـ)، تحقيق: مصطفى عبد القادر عطا، الناشر: دار الكتب العلمية – بيروت، الطبعة: الأولى، 1411 – 1990، عدد الأجزاء: 4
2- شاه ولی الله دهلوی در کتابش ” ازاله الخفاء ” چنین می گوید :و از مناقب وي رضي الله عنه كه در حين ولادت او ظاهر شد يكي آن است كه در جوف كعبه معظمه تولد يافت.
قال الحاكم في ترجمة حكيم بن حزام وقول مصعب فيه لم يولد قبله ولابعده في الكعبة احدٌ مانصه وَهِم مصعبٌ في الحرف الاخير فقد تواترت الاخبار ان فاطمة بنت اسد ولدت اميرالمؤمنين علياً في جوف الكعبة (2)
3- شهاب الدين آلوسي صاحب تفسير روح المعانی در شرح قول عبدالبافي الأفندي العمري بعد از شعر مؤلّف كتاب :
أنت العلي الذي فوق العلى رفعا ببطن مكة عند البيت إذ وضعا
ميگويد :” وكون الأميركرم الله وجهه ولد في البيت أمر مشهور في الدنيا و ذكر في كتب الفريقين السنة والشيعة …. ولم يشتهر وضع غيره كرم الله وجهه كما اشتهر وضعه بل لم تتفق الكلمة عليه ، وما أحرى بإمام الأئمة أن يكون وضعه فيما هو قبلة للمؤمنين ؟ وسبحان من يضع الأشياء في مواضعها وهو أحكم لحاكمين “(3) (و اين كه حضرت امير (كرم الله وجهه) در خانه خدا به دنيا آمده ؛ امري است مشهور ودر كتب فريقين سني وشيعي ذكر شده …. ودرباره كسي نشنيديم كه او هم در كعبه به دنيا آمده باشد آنچنانكه درباره حضرت(كرم الله وجهه) ذكر شده , و چه افتخاري براي امام أئمّه است كه در جائي كه قبله مؤمنين است به دنيا آمده باشد ؟ سبحان خداوندي كه أشياء را در مكان مناسبش ميگذارد )در ص 75 بعد از كلام الأفندي العمري ميگويد :
وأنت أنت الذي حطت لهقدم * في موضع يده الرحمن قد وضعا
” وقيل : أحب عليه الصلاة والسلام ( يعني عليا ) أن يكافئ الكعبة حيث ولد في بطنها بوضع الصنم عن ظهرها فإنها كما ورد في بعض الآثار كانت تشتكي إلى الله تعالى عبادة الأصنام حولها و تقول : أي رب حتى متى تعبد هذه الأصنام حولي ؟ والله تعالى يعدها بتطهيرها من ذلك. ”
(گفته شده : كه او (سلام وصلوات بر او باد) – يعني علي- دوست داشت كه كعبه را مشرّف و از كعبه قدرداني كند با افتادن بت ها أز روي آن جائي كه أو در داخلش به دنيا آمده است , همانطور كه در بعضي آثار ذكر شده است كه كعبه به خداوند (تبارك وتعالى) أز پرستيدن بت ها شكايت ميكرد وميگفت : خداوندا تا كي اين بت ها نزديك من پرستش ميشوند ؟ خدا هم وعده ميداد كه كعبه را از بت ها مطهّر كند.)
4 ـ ابوعثمان، عمرو بن بحر، مشهور به «جاحظ» صاحب کتاب «البیان و التّبیین»،( متوفّای 255 ه ق ) در رساله ای که در باره فضایل بنی هاشم نوشته، از ولادت امیرالمومنین علی(ع) در آن مکان مقدّس سخن گفته است. متن این رساله را قندوزی در «ینابیع المودّه» درج کرده است(4)
5 ـ پیشتاز مورّخان، علی بن حسین مسعودی،( متوفّای 333 ه ق) در کتاب «مروج الذّهب» که در طول بیش از یکهزار سال، یکی از استوارترین منابع مورد اعتماد مورّخان است، با صراحت و قاطعیّت اعلام می دارد که: «ولادت آن حضرت در درون کعبه واقع گردید.»(5) و در کتاب دیگرش «اثبات الوصیّه» تأکید می کند که: «هرگز پیش از ایشان و یا بعد از ایشان احدی در درون کعبه به دنیا نیامده است.»(6)
6 ـ مورّخ ابوزکریّا، یزیدبن محمدبن أیاس بن قاسم ازدی،( متوفّای334 ه ق) در کتاب خود «تاریخ موصل» از ولادت آن حضرت در درون کعبه سخن گفته، می افزاید: «به جز امیر مؤمنان علی بن ابی طالب(ع) هیچ خلیفه دیگری در کعبه متولّد نشده است.»(7)
7 ـ محدّث خبیر، محمد بن علی بن اسماعیل شافعی، مشهور به «ابن قفّال» (متوفّای 365 ه ق ) می نویسد: «فاطمه بنت اسد به هنگام زایمان وارد کعبه شد و علی(ع) را در آنجا به دنیا آورد گفته می شود به جز علی(ع) احدی در آنجا متولّد نشده است.»(8)
8 ـ ابوالحسن، علی بن محمد واسطی شافعی، مشهور به «ابن مغازلی»،( متوفّای 483 ه ق ) در کتاب ارزشمند «مناقب علی بن أبی طالب» به تفصیل، داستان ولادت امیر مؤمنان(ع) در درون کعبه را با سلسله اسناد خود، نقل کرده است.(9)
9 ـ کمال الدّین، ابوسالم، قاضی محمد بن طلحه شافعی،(متوفّای 625 ه ق ) در کتاب «مطالب السّؤول» می نویسد: «علی بن ابی طالب(ع) در درون کعبه معظّمه در بیت الحرام دیده به جهان گشود.»(10)
10 ـ شمس الدّین، ابوالمظفّر، یوسف بن قز اوغلی، مشهور به «سبط ابن جوزی» در کتاب «تذکرة الخواص» می نویسد: «در روایت آمده است که فاطمه بنت اسد حامله بود، برگرد خانه طواف می کرد، ناگهان درد زایمان گرفت، درِ کعبه به رویش باز شد، فاطمه به اندرون کعبه در آمد و علی(ع) را در آنجا به دنیا آورد.» (11)
11 ـ ابوعبداللّه ، محمد بن یوسف بن محمد قرشی، مشهور به «گنجی شافعی»،( متوفّای 658 ه ق) در کتاب گرانسنگ «کفایة الطّالب» می نویسد: «امیر مؤمنان علی بن ابی طالب(ع)، در شب جمعه، 13 رجب، سی سال گذشته از عام الفیل، در مکّه معظّمه، در درون کعبه، دیده به جهان گشود. و هرگز مولود دیگری جز او ـ پیش از او و یا بعد از او ـ در خانه کعبه زاده نشد. این میلاد فرخنده، فضیلت و کرامتی برای او و فضیلت و شکوهی برای خانه خداست.»(12)
12 ـ مورّخ هندوشاه بن عبداللّه نخجوانی، در کتاب ارزشمند «تجارب السّلف» که آن را در باره خلفا و وزرا در سال 724 ه ق به رشته تحریر در آورده، می نویسد: «علی(ع) در درون کعبه دیده به جهان گشود… به هنگام تولّد مادرش او را «حیدر» نام نهاد و حیدر به معنای شیر است.»(13)
13 ـ مورّخ حمداللّه بن ابی بکر بن احمدبن نصر مستوفی، (متوفّای 750 ه ق ) در کتاب «تاریخ گزیده» می نویسد: «امیر المؤمنین علی(ع) عمّ زاده رسول اللّه(ع) مادرش فاطمه بنت اسدبن هاشم، ولادتش در درون کعبه… سنه 30 عام الفیل، موافق با 911 اسکندری، 8 سال گذشته از پادشاهی پرویز.»(14)
14 ـ جمال الدّین محمدبن یوسف بن حسن بن محمد زرندی حنفی مدنی، (متوفّای 750 ه ق) در کتاب «نظم دُرَرِ السمطین» از احمد حنبل روایت کرده: «ولادت امیر مؤمنان(ع) در درون کعبه اتّفاق افتاد.»(15)
15 ـ حافظ شمس الدّین، ابوعبداللّه محمدبن احمد ذهبی، (متوفّای 848 ه ق ) در «تلخیص مستدرک صحیحین» که در ذیل مستدرک حاکم به طبع رسیده، متن عبارت حاکم نیشابوری را نقل کرده، می نویسد: «اخبار به حدّ تواتر رسیده که علی بن ابی طالب در درون کعبه دیده به جهان گشود.»(16)
16ـ قاضی شهاب الدّین دولت آبادی، (متوفّای 849 ه ق ) داستان ولادت آن حضرت را نقل کرده و تصریح نموده که در داخل کعبه واقع شده است.(17)
17 ـ نور الدین علی بن محمد بن صبّاغ مالکی، (متوفّای 855 ه ق ) در کتاب «الفصول المهمّه» می نویسد: «علی(ع) به روز جمعه، 13 رجب، سی سال گذشته از عام الفیل، 23 سال پیش از هجرت، در مکّه معظّمه، در میان بیت اللّه الحرام چشم به جهان گشود… پیش از آن حضرت، هرگز احدی در بیت الحرام متولد نشد. این برتری، ویژه آن حضرت است. که خداوند برای ظاهر ساختن مرتبت و مقام و شکوه حضرتش به ایشان عطا فرموده است.»(18)
18 ـ مورّخ شهید، فخرالدین محمدبن ابی داود، سلیمان بناکتی،( متوفای 891 ه ق ) در کتاب«روضة اولی الألباب» مشهور به «تاریخ بناکتی» می نویسد: «روز آدینه، سیزدهم ماه رجب، سنه ثلاثین از سال فیل، در حرم کعبه به وجود آمد. پیش از او و بعد از او هیچ فرزندی در خانه کعبه به وجود نیامده است.»(19)
19 ـ عبد الرّحمن جامی،) متوفّای 898 ه ق( در کتاب «شواهد النّبوة» ولادت آن حضرت را در درون کعبه روایت کرده است.(20)
20 ـ مورّخ محمد میرخواند، ( متوفّای 903 ه ق ) در کتاب «روضة الصّفا» می نویسد: «ولادت آن حضرت به روایتی در 13 رجب، سی سال گذشته از واقعه فیل، و به روایتی 28 سال بعد از سال فیل، اتفاق افتاد؛ زیرا مادرش کعبه را طواف می کرد، پس مشیّت الهی او را به درون کعبه آورد. زمان زایمانش فرا رسید و در درون کعبه به دنیا آورد. چنین سعادتی از آغاز خلقت تا پایان جهان، برای احدی میسّر نشده است. درستی این روایت در میان تاریخ نویسان و سیره نویسان بدون تردید است. این قضیّه فراتر از آن است که شک و تردیدی در آن راه یابد»
شد او دُرّ و بیت الحرامش صدف
کسی را میسّر نشد این شرف(21)
21 ـ سید نور الدّین، علی بن عبداللّه سمهودی شافعی، صاحب کتاب «وفاء الوفا بأخبار دار المصطفی»، (متوفّای 911 ه ق) در کتاب «جواهر العقدین» ولادت آن حضرت را در درون کعبه، به نقل از ابن صبّاغ مالکی آورده است.(22)
22 ـ نسب شناس مشهور، تاج الدّین محمدبن حمزة بن زهره رفاعی، نقیب حلب( متوفّای 921 ه ق) در کتاب «غایة الاختصار فی اخبار البیوتات العلویّه المحفوظة من الغبار» می نویسد: «ولادت آن حضرت در درون کعبه واقع شد.»(23)
23 ـ میرزا محمد بن رستم، معتمد خان حارثی بدخشی،( متوفّای 922 ه ق) در کتاب «نزل الأبرار» می نویسد: «علی ـ کرّم اللّه وجهه ـ روز جمعه 13 رجب، سی سال گذشته از عام الفیل، در مکّه معظمه، در بیت اللّه الحرام متولد شد، و این فضیلتی است که خداوند آن حضرت را به این فضیلت اختصاص داده است.( 24)
24 ـ مورّخ غیاث الدّین، همام الدّین حسینی، مشهور به «خواند میر» (متوفّای 942ه ق) در کتاب «حبیب السّیر» می نویسد: «تولد آن مولودِ عاقبت محمود، در نفس کعبه روی نمود؛ زیرا که حسب اقتضای قضا، بلکه به مشیّت ایزد تعالی، نزدیک به وضع حمل، والده ماجده اش در طواف بیت اللّه بود. و این سعادت به روایتی از اول آفرینش تا غایت، هیچ آفریده را میسّر نگردید. و صیت و صحت آن نزد مورّخان فضیلت پرور، از شایبه شبهه و دغدغه مظنّه در گذشته است.»(25)
25- عباس محمود العقاد مي گويد :
” ولد علي في الكعبة , وكرم الله وجهه عن السجود لأصنامها , فكأنما كان ميلاده ثمّة إيذانا بعهد جديد للكعبة وللعبادة فيها , وكاد علي أن يولد مسلما , بل لقد ولد مسلما على التحقيق إذا نحن نظرنا ميلاد العقيدة والروح , لأنه فتح عينيه أمام الإسلام , ولم يعرف قط عبادة الأصنام , فهو قد تربّى في البيت الذي خرجت منه الدعوة الإسلامية “(26)
(علي در كعبه به دنيا آمد ، خدا به صورت أو كرامت وشرافت داد وهيچگاه براي بت ها سجود نكرد , ومعلوم ميشود كه ميلاد أو إذن به عهد جديدي براي كعبه وعبادت در آن بود . و چيزي نمانده بود كه علي مسلمان به دنيا آيد , بلكه أو مسلمان به دنيا آمد با تحقيق اگر نگاه به ميلاد عقيده و روح كنيم , چون كه أو چشمانش را نزديك إسلام باز كرد , وهيچگاه عبادت بت ها را نكرد , و او در خانه اي به دنيا آمد كه أز آنجا دعوت إسلامي خارج شد (خانه بيامبر أكرم(ص)
26- حلبی در سیره خود چنین می گوید :
” … و به یرد قول بعضهم و کون علی ضمن المهر غلط لان علیا کان صغیرا لم یبلغ سبع سنین ای لانه ولد فی الکعبه و عمره صلی الله علیه و سلم ثلاثون سنه فاکثر … “(27)
(… بر اساس این کلام ، قول برخی که معتقدند علی(ع) در ضمن مراسم عقد پیامبر بوده است غلط است زیرا او در آن موقع بچه بوده و سن او به 7 سال نمی رسید زیرا وقتی علی(ع) در کعبه متولد شد ، سن پیامبر 30 سال یا بیشتر بود …)
اینها نمونه هائی از منابع مورد اعتماد و استناد علمای اهل سنّت، از محدّثان، مورّخان، سیره نویسان، تراجم نویسان، نسب شناسان و دیگر پژوهشگران، بود که تا پایان قرن نهم، در آثار گرانقدر خود به ولادت امام علی(ع) در درون کعبه تصریح و تأکید نموده اند و ما در این مجال ذکمر نمودیم و اگر بخواهیم به دیگر آثار موجود در این رابطه، به ویژه در قرن اخیر اشاره کنیم، به درازا خواهد کشید.
سخن آخر اینکه؛ امام علی(ع) نخستین کسی بود که به پیامبر(ص) ایمان آورد و همیشه ملازم آن حضرت بود و در هیچ امری مخالفت پیامبر(ص) را نکرد. آن حضرت در همه جنگ‌ها که پیامبر اکرم(ص) شرکت داشت، حاضر بود، جز جنگ تبوک که به دستور آن حضرت در مدینه ماند. پیامبر(ص)، یگانه دختر محبوب خود فاطمه(س) را به وی تزویج نمود و در موقعی که میان اصحاب خود عقد اخوت می بست، او را برادر خود قرار داد.
پي نوشت:
1. حاکم، مستدرک الصّحیحین، ج3، ص483
2. ازاله الخفاء ج 2 ص 251
3. سرح الخريده الغيبية في شرح القصيدة العينية ص 15
4. قندوزی، ینابیع المودّة، ج1، ص461
5. مسعودی، مروج الذّهب، چاپ قاهره، ج2، ص2
6. همان، اثبات الوصیّة، ص111
7. ازدی، تاریخ موصل، ص58
8. ابن قفال، فضائل امیر المؤمنین، به نقل احقاق الحق، ج7، ص498
9. ابن مغازلی، مناقب علی بن ابی طالب، ص7
10. ابن طلحه، مطالب السّؤول، ص11
11. ابن جوزی، تذکرة الخواص، ص20
12. گنجی شافعی، کفایة الطالب، ص407
13. نخجوانی، تجارب السلف، ص37
14. مستوفی، تاریخ گزیده، ص192
15. زرندی، نظم درر السّمطین، ص80
16. ذهبی، تلخیص مستدرک الصّحیحین، ج3، ص483
17. دولت آبادی، هدایة السّعداء ـ مخطوط ـ ص117
18. ابن صبّاغ، الفصول المهمّة، ص14
19. بناکتی، تاریخ بناکتی، ص98
20. جامی، شواهد النبوة، ص198
21. میر خواند، روضة الصّفا، جلد دوم.
22. سمهودی، جواهر العقدین، به نقل ولید الکعبه، ص11
23. رفاعی، غایة الاختصار، ص97
24. بدخشی، نزل الابرار، ص64
25. خواند میر، جبیب السّیر، ج1، ص520
26. عبقريّة الإمام علي ج7 ص43 – چاپ بيروت
27. السیره الحلبیه ج 1 ص 226 – 227
نویسنده: سید جعفرعادلی«حسینی»