مفهوم عید در نظر بسیاری از مردم عادی و کم اطلاع از معارف اسلامی به معنای شادی های بی مفهوم، لهو و لعب است. این عده افراد، در روزهای عید جایی برای یاد خدا و امور معنوی باقی نمی گذارند.
اما عید در فرهنگ اسلامی مفهوم بلند و والایی دارد؛ در فرهنگ غنی اسلامی روزهای عید علاوه بر شادی و شادمانی آمیخته با امور معنوی و یاد خداست و در حقیقت اعیاد برخواسته از آیین های دینی و مذهبی است.
در منابع روایی از جمله «من لایحضره الفقیه» با اسناد مرحوم صدوق که از محورهای خطبه اوّل عید فطر امیرمؤمنان حضرت علی(ع) نقل شده آمده است:«اِنََّما هُوَ عیْدٌ لِمَنْ قَبِلَ اللهُ صِیامَهُ وَ شَكَرَ قِیامَهُ؛ این عید[فطر]، فقط عید كسی است كه خدا روزه‌اش را پذیرفته و نمازش را ستوده است.» بنا براین عید فطر روزی است که روزه داران پاداش یک ماه عبادت و کوشش خود را دریافت می کنند و عیدی می گیرند. پاداش روزه داران بخشش گناهان و خشنودی حضرت رحمان است. پس باید به هوش باشیم که پس از پایان این ماه مبارک در کارنامه اعمال خود جز نیکی نیاریم و در زمین مصفّای دل جز بذر خوبی نکاریم. حضرت علی(ع) می فرمایند: «کمترین پاداش روزه داران آن است که در آخرین روز ماه مبارک رمضان فرشته ای آنان را ندا می دهد و می گوید: مژده باد بر شما ای بندگان خدا، که خداوند گناهان گذشته شما را بخشید و پس مواظب باشید که از این پس چه می کنید.»
همچنین امام علی(ع) روز عید فطر را تشبیه به روز آخرت نموده و آن حضرت در روز فطر خطبه ای ایراد کرد و فرمود: ای مردم! همانا این روز، روزی است که در آن نیکوکاران پاداش می یابند و هرزه کاران زیان می بینند. این روز شباهت بسیاری به روز رستاخیز دارد؛ پس وقتی از خانه هایتان به سوی مصلا می روید، روزی را یاد کنید که به سوی پروردگارتان بیرون می آیید، هنگامی که به نماز می ایستید، به یاد روزی باشید که در پیشگاه پروردگارتان می ایستید و وقتِ بازگشتن به خانه هایتان به یاد روزی باشید که به خانه های خود در بهشت باز می گردید.
وقت نماز عيد فطر از اول آفتاب روز عيد تا ظهراست؛ در عيد فطر مستحب است بعد از بلند شدن آفتاب افطار كنند و زكات فطره را هم بدهند و بعد از آن نماز عيد را بخوانند. نماز عيد فطر دو ركعت است كه در ركعت اول بعد از خواندن حمد و سوره بايد پنج تكبير بگويد، و بعد از هر تكبير يك قنوت بخواند و بعد از قنوت پنجم تكبيرى بگويد و به ركوع رود و دو سجده بجا آورد و برخيزد، و در ركعت دوم چهار مرتبه تكبير بگويد و بعد از هر تكبير قنوت بخواند و تكبير پنجم را بگويد و به ركوع رود و بعد از ركوع دو سجده كند و تشهد بخواند و نماز را سلام دهد.(1)
در قنوت نماز عيد هر دعا و ذكرى بخوانند كافى است، ولى بهتر است اين دعا را به قصد اميد ثواب بخوانند: «اَللّهُمَّ اَهْلَ الْكِبْرِیاَّءِ وَالْعَظَمَةِ وَاَهْلَ الْجُودِ وَالْجَبَرُوتِ وَاَهْلَ الْعَفْوِ وَالرَّحْمَةِ وَاَهْلَ التَّقْوى وَالْمَغْفِرَةِ اَسْئَلُكَ بِحَقِّ هذَا الْیَومِ الَّذى جَعَلْتَهُ لِلْمُسْلِمینَ عیداً وَلِمُحَمَّدٍ صَلَّى اللّهُ عَلَیْهِ وَ الِهِ ذُخْراً [وَشَرَفاً] وَمَزِیْداً اَنْ تُصَلِّىَ عَلى مُحَمَّدٍ وَ الِ مُحَمَّدٍ وَاَنْ تُدْخِلَنى فى كُلِّ خَیْرٍ اَدْخَلْتَ فیهِ مُحَمَّداً وَ الَ مُحَمَّدٍ وَاَنْ تُخْرِجَنى مِنْ كُلِّ سُوَّءٍ اَخْرَجْتَ مِنْهُ مُحَمَّداً وَ الَ مُحَمَّدٍ صَلَواتُكَ عَلَیْهِ وَعَلَیْهِمْ اَللّهُمَّ اِنّى اَسْئَلُكَ خَیْرَ ما سَئَلَكَ مِنْهُ عِبادُكَ الصّالِحُونَ وَاَعُوذُ بِكَ مِمَّا اسْتَعاذَ مِنْه ُعِبادُكَ الْصّالِحُونَ»(2) نماز عيد سوره مخصوصى ندارد، ولى بهتر است كه در ركعت اول آن سوره «شمس» و در ركعت دوم سوره «غاشيه» را بخوانند، يا در ركعت اول سوره «سبح اسم» و در ركعت دوم سوره «شمس» را بخوانند.(3)
حقیقت عید فطر
عارف وارسته، مرحوم میرزا جواد آقا ملکی تبریزی(ره) درباره حقیقت عید و مفهوم عمیق و والای این روز، چنین می فرماید: «عید زمانی است که خداوند متعال برای جایزه دادن و بهره مند کردن بندگان از نعمت ها، آن روز را در میان روزها انتخاب می کند تا برای گرفتن خلعت ها و عطایا جمع شوند و به همگان اعلام کرده است که به درگاه او روی آورده و با اعتراف به بندگی و آمرزش خواستن از گناهان و عرضه نیازها و آرزوهایشان، برای او تواضع نمایند. خداوند نیز در تمام این موارد، به آنان وعده اجابت و اعطایی بالاتر از آرزوهایشان، بلکه بالاتر از آن چه در دل بشری خطور کرده، داده است. دوست دارد در چنین روزی، به او خوش گمان بوده و جانب امیدواری به قبول خداوند و آمرزش و عطای او را بر جانب ترس از رد و عذابش ترجیح بدهند».(4)
اعمال شب عید فطر
شب عید سعید فطر، شب نزول رحمت الهی و فرصتی برای پوزش طلبی از گناهان است. در روایات اسلامی آمده که فضیلت این شب عزیز، کمتر از شب قدر نیست. شب عید فطر، شبی است که خداوند پاداش های خود را به مؤمنان روزه دار می بخشد و آنان رامورد رحمت قرار می دهد. از این رو، هر انسان مؤمن باید از این فرصت نهایت استفاده را در ذخیره کردن ثواب و پاداش الهی بنماید و با انجام اعمال این شب، از فیض بی کران آن بهره مند گردد. مهم ترین اعمال شب عید فطر عبارت است از: غسل کردن بعد از غروب آفتاب، خواندن دعای ویژه رؤیت هلال ماه، خواندن زیارت امام حسین(ع) احیای آن شب به دعا و نماز و استغفار، خواندن ده رکعت نماز، خواندن دعای های مخصوص این شب، کنار گذاشتن زکات فطره و….
فلسفه و رازگشایی عید فطر
روزعید فطر در واقع افطار روزه وپرداخت یک نوع زکات است و دراین روز دو شادی و فرحت وجود دارد؛ عيد فطر در حقيقت یکی تجليل از پايان موفقانه و سرفرازانه اين آموزشگاه خودسازي و خودشناسي و خداشناختي می باشد و دیگر شادماني به خاطر بهره وري از ثمرات و فوايد معنوي ماه مبارك رمضان است.
از زمره اثرات و پيامدهاي اين روز همانا پالايش و صيقلي زدن زنگاره هاي كينه، بغض، اختلاف، بدبيني و بي اعتمادي و بي باوري به همديگر است و مسلمانان را وادار مي سازد كه همديگر را به آغوش گيرند و به ملاقات و بازديد يكديگر بروند و با چهره بشاش و خندان از يكديگر جوياي احوال شوند.
هرچند اين روز اثرات و پيامدهاي بيشتري دارد ولي به طور نمونه به چند نمونه آن به گونه موجز اشاره مي شود؛
1. عید فطر و زیبایی های معنوی
عیدفطر، عید زیبایی های معنوی عید فطر، روزی است که فطرت آدمی به واسطه سی روز اخلاص، شکوفا شده و به معطر کردن فضای زندگی انسان می پردازد. به راستی که فطرت، چه عطر دل انگیز و روح افزایی دارد و زندگی در پرتوی فطرت چه زیباست.
2. عید فطر و پاکیزگی
پس از یک ماه عبادت و روزه داری، در پایان ماه مبارک رمضان، اسلام روز اول ماه شوّال را عید قرار داده است؛ زیرا در این روز، انسان ها به فطرت خود بازمی گردند و متوجه عظمت خداوند متعال می شوند. در این روز، مسلمانان، جسم را به وسیله غسل کردن پاکیزه کرده و با پوشیدن لباس های تمییز و خوشبوکردن خود، آن را کامل می نمایند. پاکیزگی روح و جانشان نیز به وسیله دعا و مناجات و نماز صورت خواهد گرفت و سرانجام، پاکیزگی اموال و دارایی های آنها به وسیله فطریه دادن و کمک کردن به انسان های فقیر و نیازمند صورت می پذیرد. به راستی عید فطر، عید پاکیزگی و طهارت انسان هاست تا از این رهگذر، به فطرت اصلی و حقیقی خویش بازگردند.
3. ندای فرشتگان در روز عید
حضرت علی(ع) همواره عید سعید فطر را گرامی می داشتند و با جملات گهربار خود، مردم را به فلسفه این عید بزرگ آشنا می کردند و اهداف آن را شرح می دادند. خطبه های ایشان در روز عید فطر، از زیباترین جملات درباره این عید است که همگان با شنیدن آن، به مفاهیم عمیق و والای این روز الهی پی می برند. از این رو، آن حضرت در سخنانی چنین می فرماید: «ای بندگان خدا، بدانید که نزدیک ترین چیزی که برای مردان و زنان روزه دار قرار داده شده، این است که در آخرین روز ماه رمضان، فرشته ای از طرف خداوند فریاد می زند: ای بندگان خدا، بشارت بدهید که خداوند گناهان گذشته شما را آمرزید؛ پس به فکر آینده و زندگی جدید خودتان باشید که چگونه خواهید زیست. وقتی هلال ماه شوّال نمایان شد، فریاد فرشتگان برخاسته می شود که ای مؤمنان، بیایید و جوایزتان را دریافت کنید.»
4. پرهیز از سرگرمی های بیهوده در روز عید فطر
در روز عید فطری امام حسن مجتبی(ع) عده ای را دیدند که سرگرم بازی های بی محتوا بودند و خنده های بلند سر می دادند. در این هنگام، امام لحظه ای در کنارشان ایستادند و به آنها فرمودند: «امروز روزی است که بندگان خدا باید به وسیله اطاعت از دستورات او، به سوی جلب رضایتش از یکدیگر سبقت بگیرند. در این روز عده ای سبقت گرفته و پیروز می شوند و عده ای نیز شکست می خورند. تعجب می کنم از کسانی که در این روز که نیکوکاران پاداش می گیرند و باطل پیشگان زیان می بینند، به بازی و خنده می پردازند. به خدا سوگند اگر پرده ها فرو افتد، نیکوکار می اندیشد که چرا بیشتر عمل نیک انجام ندادم و بدکار می گوید چرا بد می کردم».
5. دعای امام سجاد(ع) در عید فطر
زینت عبادت کنندگان، حضرت علی بن الحسین(ع) در روز عید فطر، اهتمام زیادی به اعمال این روز داشتند و همواره دست به دعا برمی داشتند و به مناجات و راز و نیاز با حضرت حق می پرداختند. در بخشی از دعای ایشان در روز عید فطر چنین آمده است: «خداوندا، مابه سویت توبه می کنیم در روز عید فطر که آن را برای اهل ایمان روز عید و شادی قرار دادی و برای اهل دین خود، روز اجتماع و همیاری مقرر نمودی. پس از گناهانی که مرتکب شده ایم و از کارهای ناپسندی که انجام داده ایم به پیشگاه تو، توبه می نماییم».
6. فطر، عید سعادتمندان
عید سعید فطر، از شمار اعیاد بزرگ اسلامی است که به دلیل اهمیت و عظمت خاص آن، در روایات اسلامی برای این روز دعا و اعمال خاصی ذکر شده است. تمامی مسلمانان که یک ماه روزه و تسلط بر غریزه ها و خواسته های نفس را به منظور اطاعت از خواست الهی پشت سر گذاشته اند، پایان این برنامه عظیم عبادی را جشن می گیرند و طبیعی است که ماهی به عظمت و شکوه رمضان که سراسر فیض و برکات الهی در آن نازل می شود، عیدی به بزرگی فطر می طلبد. البته باید به این حقیقت توجه داشت که بر اساس فرمایش حضرت علی(ع) این روز، برای کسی عید است که روزه اش قبول و نماز و عبادتش پذیرفته گردد و آنان که در استفاده صحیح از برنامه انسان ساز ماه رمضان کوتاهی کردند، در پشیمانی و حسرت به سر می برند.
7. رحمت خدا در روز عید فطر
خداوند برخی از روزها را نسبت به روزهای دیگر پربرکت و نورانی ساخته و زندگی انسان آمیخته از خوشی ها و سختی ها و موفقیت ها و ناکامی ها است. در کنار دیگر روزها اعیاد الهی، مانند ستاره های زیبا می درخشند.
خداوند در رو زعید، درِ رحمت خویش را به روی تمامی بندگان می گشاید از این رو انسان های گنهکار فرصت این را دارند تا بخشش و رحمت الهی بهره مند شوند. گویی روح انسان دوباره جوان می گردد و رایحه خوشبوی الهی در کالبدش دمیده می شود.
8. کمک به نیازمندان در روز عیدفطر
در روز عید فطر مسلمانان با پرداخت زکاة فطریه قبل از برگزاری نماز، علاوه بر انجام وظیفه شرعی خویش باعث ریشه کنی فقر و رضایت خاطر برادران دینی و مسلمان خود می شوند. مسلمان، زکات مال خویش را برای رضای حق و نزدیکی به خدا، قبولی روزه های ماه رمضان و بیمه کردن سلامت خود و خانواده تا آخر سال می پردازد.
9. روز اعطای جوایز و پاداش
روز عید فطر، روزی است که از سوی خداوند متعال، میان مؤمنان جوایزی تقسیم می کنند. مؤمنانی که در ماه مبارک رمضان، برای رضای خداوند روزه گرفته اند، در این روز منتظر دریافت پاداش اند. حضرت علی(ع) در یک روز عید فطر و در خطبه نماز، فرمود: «روز عید فطر، روزی است که نیکوکاران پاداش می گیرند و گناهکاران زیان می بینند.»(5) به راستی چه پاداشی برای مؤمنان بهتر از این که گناهان شان بخشوده گردد و غرق رحمت خداوند شوند.
10. نماز عید فطر
در روز عید سعید فطر، انسان با خواندن نماز پرشکوه عید، چه معبود و ولی نعمت واقعی خویش نزدیک تر می گردد. بندگان مؤمن و پرهیزکار خداوند با برآمدنِ اولین اشعه های زیبای خورشید، مهیّای برگزاری نماز پرشکوه عید می شوند. شکوه و عظمت نماز عید دل های مؤمنان را جلا می بخشد و دشمنان اسلام را خوار و ذلیل می سازد.
تعظيم شعائر اسلامى در عید
خداوند متعال مىفرمايد: «ذلِكَ وَ مَنْ يُعَظِّمْ شَعائِرَ اللَّهِ فَإِنَّها مِنْ تَقْوَى الْقُلُوبِ»(6) هر كس شعائر الهى را بزرگ دارد، اين كار نشانه تقواى دلهاست.
تعظيم شعائر الهى يكى ديگر از ويژگىهاى عيد سعيد فطر مىباشد . شعار تكبير و تهليل و تحميد و تقديس از جمله اعمالى است كه به روز عيد جلوه خاصى مىبخشد. يك مسلمان بايد از راههاى مختلف نداى حياتبخش توحيد را به گوش جهانيان برساند، كه يكى از آن راهها بيان شعارهاى مذهبى است.
چنانچه رسول خدا(ص) مىفرمايد: «زينوا اعيادكم بالتكبير(7) عيدهاى خود را با [شعار] تكبير زينت دهيد .» و در حديث ديگرى مىفرمايد: «زينوا العيدين بالتهليل والتكبير والتحميد والتقديس(8) عيدهاى فطر و قربان را با شعارهاى لا اله الا الله و الله اكبر و الحمدلله و سبحان الله زينت دهيد.»
پيامبر اكرم(ص) خود نيز چنين مىكرد؛ آن حضرت در روز عيد فطر از منزل بيرون مىآمد و تا رسيدن به مصلا با صداى بلند، شعار «لا اله الا الله» و «الله اكبر» سر مىداد و حتى در ميان خطبهها و قبل و بعد از آن با صداى رسا اين كلمات را تكرار مىنمود . حضرت رضا(ع) در مورد علت تكبيرهاى زياد در روز عيد فطر مىفرمايد: «تكبير، تعظيم و زرگداشتخداوند متعال است و نوعى تشكر از هدايتها و نعمتهاى پروردگار جهانيان مىباشد.»(9)
عید فطر در کشورهای اسلامی
در کشورهای اسلامی، عید سعید فطر ارزش و اهمیت فراوانی دارد. مسلمانان از چند روز قبل خود را برای این روز عزیز آماده می کنند و در این روز، پس از انجام اعمال مخصوص، لباس های نو می پوشند، عطر می زنند و به دیدن یکدیگر می روند. شیرینی و شربت در مجالس و محافل و منازل بین افراد تقسیم می کنند و به کودکان عیدی می دهند. از آن گذشته، به کمک محرومان و مستمندان می شتابند و تا حد امکان، از مشکلات و نیازهای آنها می کاهند. نیز به عیادت بیماران و مریضان می روند تا آنها را هم در این روز عزیز خوشحال و خرسند نمایند.
فقر در جامعه افغانستان مشکلات فراوانی را ببار آورد و زمینه ای دهها بدبختی وانحراف را فراهم نموده و فقری که در این روزها صدها هموطن ما را آزارمی دهد ، فقریکه انسانهای آزاده ای را اسیر خود کرده و نمی توانند اندک پولی تهیه نمایند تا همگام با دیگران در این خوشحالی و جشن خود را شریک احساس کنند.
اما مردم صبوری کشور ما تنها پدیده ای را که می شناسند و با آن دست پنجه نرم کرده اند وآن فقر بوده و دراین کشور هرکه آمده وقدرت را غصب نموده فقط شعار داده وبرگرده فقراسوارشده وچندصباحی براریکه حاکمیت تکیه زده وهیچ کاری برای جامعه ای فقیرومستضعف خودانجام نداده اند وازاین شعارها پلی عبوری ساخته ودرجهت منافع سیاسی وبقای خود از آن عبور کرده اند.
تقويت وحدت مسلمانان در عید فطر
اجتماع روز عيد فطر مىتواند در پيوند و همدلى مسلمانان نقش آفرين باشد . آنان در گردهمايى روز عيد فطر و قرار گرفتن در كنار هم، از نظرات، مشكلات و گرفتارىهاى همديگر آگاه مىشوند . در اين گردهمايى بغضها و كينهها تبديل به دوستى و همدلى مىشود و مؤمنان در يك صف واحد احساس اتحاد و نزديكى بيشترى به همديگر مىكنند.
عيد فطر از سويى حكايت از پيوند معنوى انسان با خداى خويش دارد و از سوى ديگر حكايتگر ارتباط وى با همكيشان خود است.
حضرت امام سجاد(ع) روز عيد فطر را روز جشن و شادى و اجتماع و هميارى مسلمانان نسبت به يكديگر مىداند و مىفرمايد: « اللهم انا نتوب اليك في يوم فطرنا الذي جعلته للمؤمنين عيدا و سرورا و لاهل ملتك مجمعا و محتشدا، من كل ذنب اذنبناه او سوء اسلفناه او خاطر شرا اضمرناه توبة من لا ينطوي علي رجوع الي.»
پروردگارا! بر محمد و آل محمد(ص) درود فرست و مصيبت ما را در اين ماه جبران كن و روز فطر را بر ما عيدي مبارك و خجسته بگردان و آن را از بهترين روزهايي قرار ده كه بر ما گذشته است كه در اين روز بيشتر ما را مورد عفو قرار دهي و گناهانمان را بشوئي و خداوندا بر ما ببخشايي آن چه در پنهان و آشكارا گناه گردانيم …
خداوندا! در اين روز عيد فطرمان كه براي مؤمنان روز عيد و خوشحالي و براي مسلمانان روز اجتماع و گردهمائي قرار دادي از هر گناهي كه مرتكب شدهايم و هر كار بدي كه كردهايم و هر نيت ناشايستهاي كه در ضميرمان نقش بسته استبه سوي تو باز مي گرديم و توبه مي كنيم، توبهاي كه در آن بازگشت به گناه هرگز نباشد و بازگشتي كه در آن هرگز روي آوردن به معصيت نباشد.
بارالها! اين عيد را بر تمام مؤمنان مبارك گردان و در اين روز، ما را توفيق بازگشت به سويت و توبه از گناهان عطا فرما.»(10)
حضرت امام رضا(ع) در مورد نقش عيد فطر در تحولات معنوى، اقتصادى و اجتماعى جامعه مىفرمايد: «انما جعل يوم الفطر العيد، ليكون للمسلمين مجتمعا يجتمعون فيه ويبرزون لله عزوجل فيمجدونه على ما من عليهم، فيكون يوم عيد ويوم اجتماع ويوم زكات ويوم رغبة ويوم تضرع و . . . فاحب الله عزوجل ان يكون لهم فى ذلك مجمع يحمدونه فيه ويقدسونه(11) روز فطر، عيد مقرر شده تا مسلمانان در اين روز گرد هم آيند و براى خداوند ظهور كنند و او را به خاطر نعمتهايش تعظيم كنند . پس اين روز، روز عيد، روز اجتماع، روز فطر، روز زكات، روز رغبت و روز تضرع و . . . است .
پس خداوند بزرگ دوست دارد كه مسلمانان در چنين روزى اجتماعى داشته و در آن، او را ستايش كرده و مقدس بدارند.»
منابع:
1. توضیح المسائل، م 1520.
2. همان.
3. همان .
4. برگرفته از كتاب: المراقبات نوشه مرحوم آيت الله ميرزا جوادآقا ملكي تبريزي .
5. همان .
6. سوره حج آیه 32 .
7. كنزالعمال، ح24094 .
8. همان، ح 24095 .
9. عیون اخبار الرضا(ع) ج1، ص122 .
10. رمضان، تجلي معبود(ره توشه راهيان نور) صفحه 248؛ ماهنامه پاسدار اسلام، شماره 101 1369 ص 10 – 11، 50 .
11. وسائل الشیعه، ج7، ص481، ح4 .
نویسنده: سید جعفرعادلی«حسینی»
