بی تردید، پیشوایان معصوم(ع) هر کدام بنوبت خود منبع فضایل و مناقب و آموزگاران واقعی فضیلت و شرف و اصول انسانیت هستند. آنان پایه گذاران تمدن و پیشرفت اسلام می باشند. معصومین(ع) همگان از یک نور سرچشمه گرفته اند و در یک مکتب تربیتی الهی پرورش یافته اند و هدف از زندگی آنان تحکیم مبانی انسانی و اصول الهی و آسمانی بوده و شهادت آنان بعنوان الگو، سمبل، جانبازی و نثار خون بر دیگر رهروان حقیقت و عدالت و زندگی پر مجاهده و با ارزش آنها راه روشن فداکاریها و جانبازیها است که نفوذ معنوی، تفوق روحی، تبار والا، علم وافر، فضیلت بیکران، شخصیت ممتاز، تقوا و فضیلت، شهرت و اعتبار جمعی و مقام معنوی ارزنده ی امام موسی کاظم(ع) که هر کدام از این صفات بنوبت خود می توانست موجب تحقیر شخصیت پوشالی هارون الرشید گردد و او می خواست با حبس امام کاظم(ص) عقده ها و حقارتهای خود را جبران نماید و التیام بخشد غافل از آنکه این نوع شکنجه ها روز بروز بر مقبولیت و محبوبیت امام(ع) می افزود ومبغوضیت و عامل شکست و سقوط هارون را فراهم می ساخت.
براساس تقدیر الهی قرار بود موسی ابن جعفر(ع) پس از پدر بزرگوارش امامت امت را به عهده بگیرد، تحت تربیت فوق‌العاده امام صادق(ع) مراحل رشد و کمال را پشت سر گذاشت و مرحله نوجوانی و جوانی را طی نمود، به گونه ای که تا آخر عمر، جلال و جمال الهی در صورت و سیرتش مشهود بود.
امام(ع) در هفتم ماه صفرسال 128 هجری قمری درابواء متولد گردید. پدر بزرگوارش حضرت امام جعفرصادق(ع) و مادر گرامیش حمیده است. او ۲۰ سال از حیات خود را در دوران امامت پدرش گذراند وتحت هدایت وتربیت او بزرگ شد واز نزدیک شاهد مناظرات وحلقه های علمی پدر بود .شأن والا ومکارم اخلاقی و زْهد و دانش بی کران وی از روزگار امام صادق(ع) زبانزد بود. پس از امام صادق(ع) بسیاری از یاران خاص پدرش به موسی بن جعفر(ع) گرویدند زیرا امام صادق(ع) به نص صریح وی را به امامت برگزیده بود از جمله مفضل بن عمر جعفی گوید آن حضرت به من گفت: مقامش را رعایت کن وجریان امامت او را به هر کدام از یاران که رازدار ومورد اطمینان هستند، اظهار کن.
دوران امامت
از مشکلات روزهای نخستین امامت موسی بن جعفر(ع)، ادّعای امامت دروغین برادر بزرگ‌تر حضرت،عبدالله افطح، بود که گروهی را به دنبال خود کشید و فرقه «فطحیه» به همین ترتیب شکل گرفت. هر چند با برخورد روشنگرانه ای امام، عبدالله با شکست روبرو گردید.
دوران سی و پنج ساله امامت موسی بن جعفر(ع) مصادف بود با اوج قدرت حکومت بنی عباس و هم‌زمان با چهار تن از حاکمان عباسی به‌نامهای منصور دوانیقیٰ، مهدی عباسی، هادی عباسی و هارون الرشید که حضرت نیز به فراخور شرایط زمانیِ حساسِ هر یک، وظیفه سنگین امامت و هدایت امّت را به بهترین شکل ممکن به دوش کشید، و اگر چه با حوادث سهمگین و خونینی همچوفخ و شهادت گروهی از آل علی(ع) روبرو گردید، ولی لحظه‌ای از وظیفه خطیر خود کوتاهی ننمود و تلاش مستمر خویش را عمدتا در محورهای زیر متمرکز ساخت:
اول – تبلیغ دین خداوند و گسترش فرهنگ اسلامٰ تبیین و تشریح معارف و احکام الهی در قالب احادیث بلند و کوتاه و پاسخ به سوالات شفاهی و کتبی و. . .
دوم- پرورش انسان های مستعد و تربیت شاگردان والامقام و شاخص در میدان علم و عمل، حفظ و حراست آنان.
سوم – مبارزه بی امام با حاکمان جور و ستم و غاصبان خلافت و شکستن صولت شیطانی آنان در میدان‌های مختلف و تشریح مبانی حق.
چهارم – تربیت یاران مدیر و مدبّر و خودساخته و نفوذ دادن آنان در مراکز حساس حکومتی، تا مرز وزارت و استانداری، به منظور خنثی‌سازی نقشه‌های مخرب و دین‌سوز دشمنان، کمک به مظلومان و محرومان و دفاع از حریم شیعیان .
پنجم- سامان‌دهی شیعیان با شیوه‌های مختلف تربیتی، عملی، مناظره‌های سیاسی و. . .
امام کاظم(ع) در این مسیر، نهایت تلاش خویش را مبذول داشت و در مواقع لازم از اهرم‌های فوق‌العاده‌ای همچون استفاده از معجزه، دعای مستجاب و به‌کارگیری علم امامت امام کاظم(ع) بهره برد.
علم و دانش او
یادگارهای علمی و فکری امام موسی بن جعفر(ع) که در محتویات کتابهای حدیث و فقه و کلام و تفسیر ثبت گردیده است یکی از بهترین و غنی ترین میراثهای علمی است که اصول زندگی و روشهای تربیتی و معارف ماوراء الطبیعه را با محکمترین و استوارترین بیانها در اختیار پویندگان آن معارف قرار میدهد و اسرار آفرینش را با عالیترین بیانات توضیح میدهد که امروز علم با آنهمه پیشرفت و ترقی فراتر از آن گام ننهاده است.
صدر المتألهین در شرح و تقریط حدیث شریف عقل که امام(ع) بیکی از یاران خود بنام «هشام بن حکم» القاء فرموده است چنین مینویسد: «این حدیث عقل در برگیرنده بزرگترین مشخصات و ویژگیهای عقل است که در محتویات خود معارف عالیه ای از قرآن مجید را دارد این حدیث شریف محتوی معارف پر ارج الهی است که همانند آنرا در چندین مجلد از کتاب های عرفا و دانشمندان صاحب نظر نمیتوان پیدا نمود جامعیت حدیث از آن نظر است که اشاراتی به علم ماوراء الطبیعت فلکیات، روان شناسی، اخلاق، سیاست مدنی، تربیتی و و دارد و از نظر مواعظ و پند و اندرز و توجیه به نشاءة آخرت سرشار و غنی است»(1)
امام موسی بن جعفر(ع) بعد از رحلت پدر عالیقدرش اداره کننده فکری و علمی دانشگاه وسیع و بزرگی بود که از پدر به میراث باقیمانده بود.دانشگاهی که مدیریت علمی آن بعهده امام واگذار گردید در حال توسعه و گسترش و دربر گیرنده هزاران دانشجو و استاد بود که در کلاسهای مختلف آن از مکتب پر فیض امام صادق(ع) دانش آموخته و اکنون در طی مدارج عالیتری از دانش و فضیلت بودند.
گروههای متعددی از متکلمین و فقها، و فلاسفه و محدثین و مفسرین و ریاضیون و مورخین، و رجالیون و ادبا و شعرا و دیگر طبقات مختلف علمی اکنون متوجه مقام علمی الهی امام موسی بن جعفر(ع) گردیده اند و از کمالات و فضائل و دانش بی پایان او استفاضه می نمایند و گرد شمع وجود او را فرا گرفته اند تا مبانی مکتب فکری و علمی اسلامی را غنی تر و پربارتر سازند و نور درخشان اسلامی را روشن تر و تابان تر نمایند.
یاران و شاگردان امام کاظم(ع)
گروه کثيري از عالمان و راويان حديث، پيرامون امام موسي کاظم(ع) گرد آمدند و آن حضرت با توانايي بسيار آراء خردمندانه اي در دانش هاي گوناگون ديني ابراز کرد. مجموعه هاي بسيار از احکام اسلامي که در موضوع فقه و حديث و کلام اسلامي تدوين شده به آن حضرت منسوب است و راويان، همواره با آن افاضات علمي مانوس بوده، فرمايشات و فتاوي امام(ع) را ثبت مي کردند. سيد بن طاووس مي نويسد: «ياران و نزديکان امام(ع) در مجلس درس آن بزرگوار حاضر مي شدند و لوحه هاي آبنوس در آستين ها داشتند، هر گاه او سخني مي فرمود يا در موردي نظري ارائه مي داد، به ضبط آن مبادرت مي کردند.»(2) امام کاظم(ع) در عصر خويش عابدترين و عالم ترين و فهيم ترين مردم بود(3) پدر بزرگوارش در تاييد آگاهي هاي علمي و فقهي اين فرزند فرزانه اش، فرمود:
«توان علمي او به اندازه اي است که اگر از تمام مضامين قرآني پرسش کني، با علم کافي که دارد، پاسخ قانع کننده اي خواهد داد. او کانون حکمت، معرفت و انديشه است.»(4)
شیخ مفید درباره آن حضرت می گوید: او عابدترین و فقیه ترین و بخشنده ترین و بزرگ منش ترین مردم زمان خود بود، زیاد تضرع و ابتهال به درگاه خداوند متعال داشت. این جمله را زیاد تکرار می کرد: «اللهم انی أسألک الراحة عند الموت و العفو عند الحساب»؛ خداوندا در آن زمان که مرگ به سراغم آید راحت و در آن هنگام که در برابر حساب اعمال حاضرم کنی عفو را به من ارزانی دار.
امام موسی بن جعفر(ع) بسیار به سراغ فقرا می رفت. شب ها در ظرفی پول و آرد و خرما می ریخت و به وسایلی به فقرای مدینه می رساند، در حالی که آن ها نمی دانستند از ناحیه چه کسی است. هیچ کس مثل او حافظ قرآن نبود، با آواز خوشی قرآن می خواند، قرآن خواندنش حزن و اندوه مطبوعی به دل می داد، شنوندگان از شنیدن قرآنش می گریستند، مردم مدینه به او لقب «زین المجتهدین» داده بودند و آثار امام موسی بن جعفر(ع)
۱. روایات: از آن امام صدها روایت در کتب روایی.
2. وصیت امام به هشام بن حکم: این رساله درباره عقل وصفات آن است وهشام آن را به دیگر یاران امام کاظم(ع) می داد تا از آن سود برند.
چگونگی شهادت امام موسی بن جعفر(ع)
امام کاظم(ع) در دوران هارون الرشید به ویژه در چهار سال پایانی حیات خود رنج بسیار برد.اخبار نادرستی که دستگاه جاسوسی عباسیان از موسی بن جعفر(ع) ارسال می کرد تحریکات یحیی بن خالد برمکی سعادت محمد بن اسماعیل از امام کاظم ومذاکره هارون با آن حضرت درباره ی فدک، زمینه ی شهادت ایشان را فراهم کرد. سرانجام هارون در سفر به مدینه در سال ۱۷۹ هجری دستور دستگیری آن حضرت را صادر کرد وفرمان داداو را در بصره حبس کنند. عیسی بن جعفر بن منصور ، فرماندار آن شهر پس از یک سال به سبب عظمت مقام معنوی وعباداتی که آن حضرت دیده بود از ادامه حبس وی خودداری کرد. سپس هارون دستور داد امام کاظم(ع) را به بغداد آوردند.او را مدتی به فضل بن ربیع حاجب خود ومدتی نیز به فضل بن یحیی برمکی سپرد . فضل برمکی که از آزار وکشتن علویان دوری می کرد، فرمان هارون مبنی بر کشتن آن حضرت را نپذیرفت. هارون امام کاظم(ع) را به زندان سندی بن شاهک فرستاد وپس از مدتی یحیی برمکی را وا داشت تا موسی بن جعفر(ع) را مسموم کند. رفتار حضرت در زندان در زمینه‌های مختلف عبادی، تربیتی، ارتباط با دیگران، و تأثیرگذاری بر دوست و دشمن و . . . چنان عمیق و موثر بود و سرانجام آن حضرت پس از ۳۵ سال امامت در ۲۵ ماه رجب سال ۱۸۳ هجری به شهادت رسید ودر مقابر قریش به خاک سپرده شد.
پی نوشت ها:
1. صدر المتالهین یکی از مفاخر فلاسفه و دانشمندان عصر اخیر است که در فلسفه و معارف حکمت و کلام کم نظیر است.کتاب اسفار و شرح اصول کافی و شواهد الربوبیه و تفسیر برخی از آیات قرآن از آثار اوست و مهمتر از آن، پایه گذاری یک مکتب فلسفی و فکری است که هنوز هم پیروان فراوان دارد او در سال 1050 در سفر حج در بصره به رحمت ایزدی پیوست.
2. الانوار البهيه؛ ص 91.
3. الارشاد؛ شيخ مفيد، ج 2، ص 231.
4. حيات فکري و سياسي امامان شيعه، رسول جعفريان، ج 2، ص 19 – 20.
نویسنده: سیدجعفرعادلی«حسینی»