«وَلا تَحْسَبَنَّ الَّذینَ قُتِلُوا فی سَبیلِ اللَّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ» (آل‌عمران: 169)
۱۶ دلو ۱۴۰۳ خورشیدی؛ چهل و ششمین سالروز شهادت علامه شهید واعظ و سایر شهدای بی‌مزار، نخبگان و مدیران اجتماعی افغانستان گرامی باد!
«جنبش بیداری» مفتخر است که پنجاه و یکمین برنامه خود را به سالگرد شهدای بی‌مزار افغانستان و قتل‌عام نخبگان و مدیران اجتماعی جامعه اختصاص داده است.
مقدمه
دیشب در پلتفرم تیک‌تاک درباره موضوع «شهید از دیدگاه اسلامی و تاریخی» بحث مفصلی صورت گرفت. در این بحث، ریشه و معانی لغوی واژه شهید، مفهوم شهید در اسلام، ویژگی‌های شهید و احکام مربوط به شهادت بررسی شد. همچنین، شهدای واقعی در تاریخ افغانستان، معیارهای حقیقی شهادت، غربت شهدا، جهاد واقعی ملت مسلمان افغانستان و سوءاستفاده از نام شهید و تحریف مفهوم شهادت در جنگ‌های خانمان‌سوز داخلی مورد تحلیل قرار گرفت.
اما امروز، در پنجاه و یکمین برنامه «جنبش بیداری» و به مناسبت چهل و ششمین سالگرد شهادت علامه واعظ و سایر شهدای نخبه، بی‌مزار و مدیران اجتماعی، به نکات مهمی در این زمینه اشاره می‌کنیم.
شهدای بی‌مزار؛ قربانیان فراموش‌شده تاریخ
افغانستان در طول تاریخ شاهد قربانی شدن بسیاری از نخبگان، مدیران اجتماعی و شخصیت‌های تأثیرگذار بوده است. بسیاری از این چهره‌ها که در عرصه‌های علمی، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی فعالیت داشتند، در دوران حکومت حزب دموکراتیک خلق افغانستان در نقاط مختلف کشور دستگیر و زنده‌به‌گور شدند. آنان نه‌تنها جان خود را از دست دادند، بلکه حتی از داشتن یک مزار و یادبود نیز محروم ماندند.
پس از کودتای ۷ ثور ۱۳۵۷، شمار زیادی از شخصیت‌های سیاسی و فرهنگی افغانستان ناپدید شدند. نخبگان و مدیران اجتماعی که نقشی کلیدی در پیشرفت کشور داشتند، به دلیل روشنگری و تعهدشان به ارزش‌های ملی و انسانی، به‌طور سیستماتیک سرکوب و حذف شدند.
لزوم گرامی‌داشت این چهره‌ها
– ایجاد یادمان و نمادهایی برای شهدای بی‌مزار
– ثبت تاریخ و زندگی‌نامه این نخبگان در کتب و رسانه‌ها
– تلاش برای احیای عدالت، روشن شدن سرنوشت مفقودین و دادخواهی
– محاکمه عاملان این جنایات که تاکنون به عدالت سپرده نشده‌اند
افغانستان تاکنون نخبگان و مدیران اجتماعی زیادی را از دست داده است، اما یاد و خاطره آنان در قلب مردم و صفحات تاریخ ماندگار خواهد ماند.
چند سال پیش، فهرستی شامل حدود پنج هزار شهید—تنها بخشی از ده‌ها هزار قربانی مظلوم کشور—منتشر شد. این افراد توسط سازمان اگسا (استخبارات وقت رژیم کمونیستی) پس از کودتای ۷ ثور ۱۳۵۷ خورشیدی، به جرم مسلمان بودن و وطن‌دوستی، به طرز بی‌رحمانه‌ای در زندان‌های مخوف و پلیگون‌ها به شهادت رسیدند.
در میان این شهدا، نخبگان کشور از جمله کادرهای تحصیل‌کرده در حوزه و دانشگاه، پزشکان، مهندسان، متخصصان کشاورزی، اقتصاددانان، افسران اردو و پلیس، تاجران، متنفذان قومی، کسبه‌کاران و حتی کارگران عادی حضور داشتند. همچنین، نام صدها تن از دانشمندان برجسته کشور در میان این فهرست دیده می‌شود که نشان از دشمنی سرسخت و قساوت کمونیست‌ها علیه ملت مسلمان افغانستان دارد.
در زمان امین، بسیاری از مردم به دنبال گمشده‌گان و مفقودالاثرهای خود بودند. این مراجعات گسترده سرانجام رژیم را مجبور کرد تا فهرستی شامل حدود دوازده هزار نفر از اعدام‌شدگان را بر دیوار وزارت داخله نصب کند تا مردم دریابند که بستگان‌شان به شهادت رسیده‌اند و دیگر نیازی به مراجعه ندارند.
سال‌ها پس از سرنگونی رژیم کمونیستی، دولت هلند سرانجام فهرست حدود پنج هزار تن از این شهدا را که بین سال‌های ۱۳۵۷ تا ۱۳۵۸ خورشیدی توسط کمونیست‌ها اعدام شده بودند، از طریق نهادهای حقوق بشری منتشر کرد. این فهرست، بخشی از همان لیست دوازده‌هزارنفری است که پیش‌تر برای چند روز در وزارت داخله رژیم نصب شده بود و تنها شامل شهدایی می‌شود که در کابل به شهادت رسیده‌اند، درحالی‌که بسیاری دیگر در سایر ولایات افغانستان اعدام شده‌اند و تاکنون اسناد مربوط به آنان به‌طور رسمی منتشر نشده است.
کشف گورهای دسته‌جمعی در ولایات مختلف، شاهدی بر عمق جنایات رژیم کمونیستی است.
لزوم مستندسازی و پیگیری عدالت
پس از افشای لیست پنج هزار شهید، جلد اول کتاب «شهدای نخبه و مرزبانان اندیشه» را منتشر کردم. جلدهای بعدی نیز آماده شده‌اند، اما متأسفانه زمینه چاپ آن‌ها فراهم نشده است. این مجموعه می‌تواند یکی از مهم‌ترین منابع مستند درباره جنایات کمونیست‌ها، به‌ویژه قتل‌عام بی‌رحمانه مدیران اجتماعی جامعه باشد.
ما در همین برنامه از نهادهای حقوق بشری و سازمان‌های بین‌المللی درخواست داریم که عاملان این جنایت ضدبشری را محاکمه و به سزای اعمالشان برسانند.
همچنین، ضروری است که:
– قبور شهدا شناسایی و یادمان‌هایی برای آنان ایجاد شود.
– نحوه اعدام و بازجویی‌های انجام‌شده بر شهدای پلچرخی مورد بررسی قرار گیرد.
– اسناد و شواهد مربوط به این جنایات ثبت و در اختیار عموم قرار گیرد.
– فراموش‌شدگان این فاجعه مورد شناسایی قرار گرفته و عدالت درباره آنان اجرا شود.
نتیجه‌گیری: پس از سال‌ها، انتشار لیست پنج هزار شهید، بار دیگر ضرورت پیگیری این پرونده را یادآور می‌شود. مردم و بزرگان کشور باید برای اجرای عدالت و محاکمه جنایتکاران، اقدامات جدی و عملی انجام دهند. یاد و خاطره این شهدای مظلوم در تاریخ جاودان خواهد ماند.
شهادت علامه شهید واعظ
پس از کودتای ۷ ثور ۱۳۵۷ خورشیدی و به قدرت رسیدن حزب دموکراتیک خلق، که حامی اتحاد جماهیر شوروی بود، رژیم جدید در افغانستان به‌طور علنی با ارزش‌های اسلامی مخالفت کرد. فشار و اختناق بر مسلمانان شدت یافت و دستگیری‌های گسترده‌ای آغاز شد. آیت‌الله واعظ نیز در این دوران بازداشت شد، اما اعتراضات گسترده مردم کابل، به‌ویژه علما و دانشمندان، باعث شد که حکومت به‌طور موقت او را آزاد کند.
وی پس از آزادی، ۲۵ روز در میان مردم حضور داشت و در این مدت، سه روز مراسمی در مدرسه محمدیه تپه سلام برگزار شد که در آن، بزرگان و علمای برجسته سخنرانی کردند. پس از این مراسم، به دستور نورمحمد تره‌کی، آیت‌الله شهید واعظ مجدداً بازداشت شد و در نهایت، در تاریخ ۱۶ دلو ۱۳۵۷ خورشیدی به شهادت رسید.
در دوران زندان، علامه شهید واعظ و دیگر دانشمندان تحت شکنجه‌های شدید قرار گرفتند. او که به‌عنوان نماینده دین و اسلام شناخته می‌شد، همراه با بسیاری از علمای دیگر به شهادت رسید. مزار ایشان و دیگر دانشمندان در زندان پلچرخی نامعلوم است.
گفته می‌شود که آنان را در چاله‌هایی دفن کردند و از پیکرهایشان به‌عنوان اهداف تیراندازی برای سربازان استفاده شد. شهادت آیت‌الله واعظ و دیگر دانشمندان، یکی از فصول تاریک تاریخ افغانستان است که شاهدان عینی هنوز از شکنجه‌ها و رفتارهای ظالمانه آن دوران یاد می‌کنند.
اولویت‌ها و خدمات علامه شهید واعظ
علامه شهید واعظ، سراسر عمر خود را وقف خدمت به خلق، روشنگری و نشر معارف اسلامی کرد. برخی از مهم‌ترین دستاوردها و خدمات او به شرح زیر است:
۱.تأسیس اولین مدرسه دینی رسمی
علامه شهید واعظ در سال ۱۳۳۱ خورشیدی، نخستین مدرسه دینی رسمی را در کجاب بهسود تأسیس کرد. این مدرسه که با نام مدرسه محمدیه شناخته می‌شود، نخستین مرکز آموزشی با سالن تدریس و حجره‌های اقامت برای طلاب بود و هنوز هم در خدمت علوم دینی است.
۲. پرداخت شهریه به اساتید و طلاب
او نخستین کسی بود که پرداخت شهریه به اساتید و طلاب مدارس دینی را در افغانستان آغاز کرد. این اقدام، از نیمه دهه ۴۰ خورشیدی، مشکلات اقتصادی اهل علم را کاهش داد و حتی برنامه‌های بهداشتی برای طلاب و مستمندان اجرا شد.
۳. تألیف کتاب اخلاقی در زندان
علامه شهید واعظ در زندان دهمزنگ کابل، بدون دسترسی به منابع، روی کاغذهای باقی‌مانده از پاکت‌های چای و شکر، کتاب «خاطرات زندان و یادی از اخلاق» را نوشت که یکی از مهم‌ترین آثار اخلاقی محسوب می‌شود.
۴. مقابله با نفاق مذهبی
او نخستین کسی بود که در رد اتهامات نفاق‌افکنان، کتاب «سیف الاسلام» را نوشت. این کتاب، پاسخی به شبهات مطرح‌شده در «سیف الابرار» بود و در حوزه علمیه قم چاپ شد. اخیراً، این کتاب با همکاری سازمان جهاد فرهنگی و پروفسور سید جواد واعظ زاده، فرزند ارشد علامه، منتشر شده و به‌صورت رایگان در اختیار علاقه‌مندان قرار گرفته است.
۵. تقویت وحدت ملی از طریق آموزش
علامه واعظ برای تقویت وحدت ملی، ادبیات عرب را در زندان تدریس کرد و کتابی درباره گرامر عربی به زبان پشتو نوشت. بسیاری از علمای برجسته اهل‌سنت، پس از آزادی، شاگرد او شدند.
۶. انتشار نخستین مجله دینی افغانستان
او بنیان‌گذار «برهان»، نخستین مجله دینی افغانستان بود. این نشریه با رویکرد علمی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی، در راستای مبارزه با اندیشه‌های مارکسیستی و انسجام میان اهل علم منتشر شد.
۷. تألیف یکی از مهم‌ترین منابع اصول فقه
علامه شهید واعظ، نخستین عالم افغانستانی بود که کتاب «مصباح الاصول» را در چهار جلد به زبان عربی تألیف کرد. این اثر، از متون معتبر درسی در حوزه‌های علمیه کشورهای اسلامی است. آیت‌الله العظمی خویی درباره این کتاب گفت: «قلم آیت‌الله واعظ، افتخار و روشنایی چشم اهل علم است.»
۸. تأسیس بزرگ‌ترین حوزه علمیه افغانستان
پس از آزادی از زندان در دهه ۴۰ خورشیدی، علامه شهید واعظ بزرگ‌ترین حوزه علمیه کابل را تأسیس کرد تا معارف اهل‌بیت (ع) را تقویت کند.
۹. انسجام مدارس دینی افغانستان
در زمان سلطنت محمد ظاهر شاه، او با همکاری علمای برجسته، نخستین طرح جامع حمایت از مدارس دینی را ارائه داد. این طرح در زمان محمد داود خان متوقف شد.
۱۰.نام‌گذاری سالن درسی در حوزه علمیه نجف
به پاس خدمات علمی وی، سالن درسی‌ای در دارالعلم حوزه علمیه نجف، در جوار حرم امیرالمؤمنین (ع)، به نام «شهید آیت‌الله العظمی واعظ» نام‌گذاری شده است.
۱۱. شهادت در راه آرمان‌هایش
در نخستین روزهای به قدرت رسیدن حزب دموکراتیک خلق افغانستان، او دستگیر و به زندان پلچرخی منتقل شد. در نهایت، مظلومانه به دست دشمنان دین به شهادت رسید.
اندیشه‌ها و رسالت‌های علامه شهید واعظ
علامه شهید آیت‌الله سید محمد سرور واعظ، با تلفیق علم، تعهد و عمل، تأثیری ماندگار در عرصه‌های دینی، اجتماعی و سیاسی داشت. او در پی ایجاد جامعه‌ای اسلامی بر پایه اصول انسانی و دینی بود و برای اصلاحات اجتماعی و فرهنگی تلاش کرد.
او نمونه‌ای از علمای راستین و خدمتگزار بود که تا آخرین لحظات زندگی‌اش، به اصول و آرمان‌هایش پایبند ماند. امروز، زنده نگه‌داشتن یاد و راه او، وظیفه‌ای بر دوش همگان است.
ویژگی‌های ممتاز علامه شهید واعظ
علاوه بر علم و ایمان، علامه شهید واعظ دارای ویژگی‌های برجسته‌ای چون:
✔ تواضع
✔ ولایت‌پذیری
✔ انس با قرآن
✔ روحیه اصلاح‌طلبی
✔ خضوع در برابر خداوند
زندگی او، الگویی جاودان برای نسل‌های آینده خواهد بود.
یاد و خاطره‌ای همه شهدای مظلوم افغانستان و مخصوصاً علامه بزرگوار، آیت‌الله العظمی شهید واعظ گرامی باد!
منبع: 51مین برنامه زنده «جنبش بیداری»، 10 دلو ۱۴۰۳ خورشیدی