(به مناسبت درگذشت حضرت آیت الله شیخ نعمت الله ادیب لاری)
از سالیان متمادی بدینسو، نقش علمای شیراز در تقویت باورهای دینی مردم قابل تأمل بوده و در گذر تاریخ و تشریح پیشینه و خاستگاه سازمان روحانیت محتاج پژوهشی مستقل و مفصل را دارد که در فرصت مناسب پیرامون آن تحقیق و بررسی صورت گیرد.
از آنجاییکه نگارنده و جمع زیادی از طلاب مهاجر افغانستان به عنوان محصل در حوزه علوم دینی شیراز از محضر چند تن از شخصیت های علمی آن حوزه کهن شیعی کسب فیض نمودیم، لازیم دانسم تا در این مختصر به بهانه ارتحال حضرت آیت الله شیخ نعمت الله ادیب که یکی از اساتید حقیر در شیراز بودند، از آن مرحوم و دیگر اساتید بزرگوارم که دار فانی را وداع گفته اند و هرکدام به گونه ای به این حقیر و دیگر طلاب علوم حوزوی، مخلصانه و صادقانه تلاش نمودند و جمع کثیری از طلاب علوم دینی را مورد عنایت قرار داده اند و ما خود مان را در برابر لطف و محبت های این اساتید بزرگوار مدیون و مرهون دانسته و قبل از آنکه به مناسبت در گذشت و ارتحال حضرت آیت الله ادیب لاری نکاتی را یاد آوری نموده، مرور گذرا و مختصری به حوزه های علمیه و نقش علمای شیراز در حمایت طلاب علوم دینی و تقویت باورهای دینی مردم نمایم.
الف) پیشینه تاریخی مدارس دینی و نقش علمای شیراز:
شیراز، شهر امامزاده احمد بن موسی الكاظم(ع)، از قدیم الایام به دار العلممعروف و مشهور بوده و علمای بسیاری را به خود دیده و یکی از مدارس با سابقه شیراز، مدرسه علمیه خان میباشد كه در زمان شاه عباس صفوی به دست اللهوردیخان و پسرش امامقلیخانساخته شد و مرحوم ملاصدرای شیرازی(ره)، افتخار حوزه های علمیه، در این شهر می زیست و در آن مدرسه اقامتداشته و به طالبان علم آموزش میدادند و نیز میرزای بزرگ شیرازی صاحب فتوای معروف تحریم تنباكو كه دارای فضایل بسیار علمی و عملی بودند از دیگر علمای ایندیاراند.
از دهه چهل بدینسو، مدرسه خان سابق توسط حضرت آیت‌الله سید کرامت‌الله ملک حسینی مدیریت و مهم ترین حلقات درس حوزوهای علمیه شیراز بوده و آیت الله ملک حسینی اصالتا از توابع شهرستان بویراحمد و از شاگردان آیات عظام؛ بروجردی، خوانساری، حجت کوهکمری و امام خمینی بود که وی از سال ۱۳۴۰ خورشیدی به صلاحدیدآیت الله العظمی بروجردی به شیراز عزیمت کرد و در مدرسه خان ( امامقلی خان) به تدریس طلاب علوم دین پرداخت و مسئول حوزه علمیه خان و حجت ابن الحسن العسکری ارواحنافداه بود و این عالم برجسته شیراز عضویت مجلس خبرگان رهبری نیز عهده دار بوده و در سال 1391 خورشیدی پس از عمر خدمت در شیراز در گذشت و در زادگاهش، کنار امامزاده شاه قاسم یاسوج به خاک سپرده شد.
همچنین مدرسه آقا باباخان(مدرسه وکیل) پشت مسجد جامع شیراز و بازار وکیل می باشد که ساخت این مدرسه توسط کریم خان زند آغاز و ادامه ساخت آن را حاج حسن صدر اصفهانی ادامه و در سال 1240خورشیدی توسط آقا بابا خان فراش باشی از مستخدمان مرحوم فرمانفرما به پایان رسید.
دهه شصست بدینسو، این مدرسه دینی توسط حضرت شیخ مُحّی الدین حائری شیرازی، امام جمعه سابق فارس و از اساتید معروف اخلاق حوزه علمیه شیراز با همکاری برخی علمای دیگر آن شهر، راه اندازی و از امکانات نسبتا مناسب رفاهی برای طلاب علوم دینی فراهم گردیده بود.
دیگر مدارس علمیه قدیمی شیراز، مدرسه علمیه حكیم و مدرسه دارالهدایه حكیم که در حدود 350 سال قبل در شیراز كنار مرقد حضرت احمدبن موسی و محمد بنموسی(ع) ساخته و از رونقزیادی برخوردار شد و تجدید بنای مدرسه حكیم، حضرت آیت الله شهید سیدعبدالحسین دستغیب شیرازی به آن رونق تازهای بخشید و ساكنان شیراز هنوز آوای ملكوتی عارف به حق پیوسته و معلم اخلاق حضرتآیت الله شهید دستغیب را در آن مدارس و نماز جمعه شیراز در مسجد جامع بازار وکیل و نیز مناسبت های دینی در مسجد جامع عتیق و زیارت شاهچراغ بهخاطر دارند و یاد آن عزیز را زنده میدارند.
پس از شهادت حضرت آیت الله دستغیب مدارس نامبرده، و نیز مدرسه شهید دستغیب، مدرسه قوام، مدرسه مسجد قباه، مدرسه رضویه و… توسط حضرات آیات؛ سید مهدی دستغیب(برادر) سید هاشم دستغیب(فرزند) سید علی اصغر دستغیب، سید علی محمد دستغیب و دیگر شخصیت های مربوط به این تیره اداره مدارس دینی و برخی آنان در شیراز از پایگاه وسیع مردمی برخور بوده و هستند و این خاندان از اعقاب سید ابوعبدالله جعفر می باشند که با حضرت آیت الله العظمی شهید سیدمحمد سرور واعظ، صاحب کتاب مصباح الاصول از یک تیره هستند و آنها به خاندان واعظان مشهور هرات منتسب می گردند که پدران شهید آیت الله دستغیب از شهر باستانی هرات به شیراز رحل اقامه گزیدند که تفصیل آن در کتاب کوثرالنبی صفحه 104 چاپ اول آن مراجعه شود.
همچنین مدرسه علمیه دیگری كه از قدمتخاصی برخوردار استحوزه علمیهمنصوریه است كه در سال 883 هجری قمری توسط صدرالدین دشتكی شیرازی درمحله قدیمی دشتك شیراز بنا شد و از سالهای قبل، حضرت آیت الله شیخ محمد رضا حدایق(فعلا دبیر جامعه روحانیت شیراز) برای طلاب علوم دینی حلقات درسی را ایجاد نمودند.
همچنین مدرسه محمودیه، توسط آیت الله زبرجد تولیت حرم مطهر امامزاده سید علاء الدین حسین(ع) مدرسه مقیمیه توسط آیت الله شیخ عبدالکریم حقیقت، مدرسه امام سجاد(ع) توسط آیت الله شیخ حسن پاكدل نجفي، مدرسه امام صادق(ع) توسط آیت الله شیخ نعمت الله ادیب لاری، مدرسه امام عصر(عج) توسط آیت الله شیخ مجدالدین محلاتی، مدرسه مهدی موعود(عج) توسط آیت الله شیخ یحیی فلسفی دارابی، مدرسه شهید نجابت توسط آیت الله شیخ حسنعلی نجابت، این بزرگان هرکدام در کرسی تدریس دروس سطوح عالیه و خارج فقه، اصول، فلسفه و اخلاق در حوزه علمیه شیراز تدریس می نمودند.
نگارنده در سال 1363 خورشیدی وارد حوزه علمیه شیراز و مدرسه مقیمیه که در آن زمان این مدرسه آیت الله شیخ حسن طاهری پاکدل نجفی اداره می شد. آیت الله پاکدل نجفی متولد طبس که تحصیلات حوزوی را از حوزه علمیه طبس آغاز و سپس به حوزه علمیه مشهد و مدتی را در حوزه علمیه قم به محضر مجتهدین عظام و در رأس حضرت آیت الله العظمی بروجردی حضور یافت با درگذشت حضرت آیت الله بروجردی، آیت الله پاکدل راهی نجف اشرف و شاگردی آیات عظام: حکیم ، خویی، خمینی، شیرازی ، شاهرودی، سبزواری و زنجانی را نموده و در سال ۱۳۵۹ توسط حزب بعث عراق اخراج و در شیراز اقامت گزید و سالهای اخیر زعیم و رئیس حوزه علمیه امام سجاد(ع) شیراز بودند، از حضور شان استفاده ها بردم و سالهای بعد به درسهای اساتید آن حوزه چون؛ ملک حسینی، ادیب لاری، محلاتی و حائری شیرازی شرکت می نمودم.
سالهای که در شیراز مشغول تحصیل بودم، طلاب زیادی از اهل علم کشور ما نیز با فعالیت های فرهنگی و تبلیغی با برگزاری نمایشگاهها و کارگاهای آموزشی مصدر خدمات فراوانی واقع شدند، مساجد و حسینیههای شهر از بركت واعظین و مبلغین غیر ایرانی نیز بهرهمند بودند، آنها نه تنها در مناسبت های چون محرم، صفر، رجب، شعبان و رمضان که در هر شب جمعه در غیرایام تبلیغ، گروهی از روحانیون افغانستان همانند؛ حجج اسلام؛ مرحوم آقای معصومی، حلیمی، حسینی، اخلاصی، اخلاقی، معلم زاده، عالم زاده ها، ایوبی، ذکی، بلاغی، مرتضوی، اکبری، فاضل زاده، معصومی زاده، مومنی، محسنی، عظیمی، قاسمی و … برای نشر احكام و معارف اسلامی در مناطق مختلف، مخصوصا مناطق نیازمند تبلیغ و محروم اعزام می شدند.
نگارنده از سال 1367 به قم رفته و ادامه تحصیل نمودم، سالهای 1378 – 1377 مجددا شیراز رفته و در مدرسه امام صادق(ع) خدمت آیت الله ادیب بودم به درسهای سطوح عالیه ایشان و آیت الله ملک حسینی شرکت می نمودم.
در مناسبت های مختلف دینی(ولادات و شهادات ائمه اطهار(ع)) آیت الله ملک حسینی، آیت الله ادیب و آیت الله فلسفی بزرگواری می فرمودند و با سخنرانی و حضور با صفای شان جلسات که در منزل شخصی ام برگزار می گردید، براهمیت شان می افزود.
یکی از آن بزرگان که از همه بیشتر در منزل حقیر صحبت می فرمودند، مرحوم آیت الله شیخ یحیی فلسفی دارابی از علماء خدوم و ائمه جماعت معاصر شیراز بودند كه در حوزات علمیه کربلا، نجف اشرف، قم و شیراز از محضر مجتهدین و علمای بزرگ کسب فیض نمود و او از سال 1350 توسط بعث عراق از بغداد اخراج و با استقبال مردم و علمای شیراز، مخصوصا مرحوم آیتاللَّه شیخ بهاءالدین محلاتى مواجه شدند، وی مسئول حوزه علمیه مهدی موعود(عج) و سالها امام جماعت مسجد آقا قاسم شیراز و از شاگردان آیات عظام؛ خویی، خمینی و فاضل لنکرانی بود، اقدام به فعالیت های علمی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی و ارشاد مردم شیراز نمودند و علاوه برانتشار ماهنامه دارای تالیفات بسیاری که حدود پنجاه مجلد آثار علمی ایشان منتشر گردیده است.
ب) حضرت آیت الله ادیب روحانی مبارز، اهل منبر و قلم:
امروز به طورِ اتفاقي در یکی از شبکه های اجتماعی به تصویر و خبر ارتحال حضرت آیت الله ادیب لاری برخوردم، علاوه براینکه خبردرگذشت این عالم جلیل القدر مرا سخت متاثر ساخت، به ياد روزهاي افتادم كه شاگرد ايشان بودم. «المعۀ دمشقيه»، «رسائل» و «فرائد الأصول» را پيش او خواندم. آیت الله ادیب، از نظر شخصیتی، بسیار متواضع بودند و به سادات احترام عجیبی می‌گذاشت و گاها دست آنان را می‌بوسید، او آدم صادق، متواضع، خوش برخورد، صریح الهجه، پاکیزه پوش، ساده زیست و اجتماعی بود، از نظر علمی، از اساتید برجسته حوزه علمیه شیراز، عالم با سواد و کارکشته علاوه بر تدریس ادبیات و سطوح عالیه فقه و اصول، وی اهل منبر و تبلیغ بود. من سالهای 1377 تا 1378 یکی از شاگردان او بودم که در جلسات خصوصی به مناسبت های دینی که در منزل شخصی ام برگزار می نمودم، حضور پیدا می کرد و سخنرانی هایش به دلیل اطلاعات عمومی و متناسب با اوضاع و شرایط زمان و مکان علاقمندان و طرفداران زیاد در میان انصار و مهاجر را به خود جلب نموده بود، گاهاکه ایشان به سفر می رفتند، از من و گاها از حجج اسلام؛ شيخ على مدد قاسمى و شیخ خالقداد بلاغی سناتور فعلی کشور می خواستند که ظهر و شب ها در مسجد الرجاء واقع خیابان قصرالدشت شیراز نماز جماعت را بخوانیم و از سوی دیگر، ایشان هراز چندگاهی حقیر را مهمان می کرد، من با آیت الله ادیب نه فقط به عنوان شاگرد و استاد، بلکه همانند فرزند و پدر معنوی رابطه عاطفی داشتیم و من به ایشان خیلی احترام قایل بودم و او نیز چنین بود.
آیت الله حاج شیخ نعمت الله ادیب لاری(ره) از اعضای موسس جامعه روحانیت شیراز که در سال 1311 خورشیدی در لارستان به دنیا آمد، در آوان جوانی تحصیلات حوزوی را آغاز و او یکی از شاگردان امام خمینی(ره) و از هم حجره دوران تحصیلات حوزوی آیت الله خامنه ای و نیز هم دوره مبارزاتی ایشان علیه رژیم شاهنشاهی در ایران بودند. او در قیام 15 خرداد سال 1342 خونین فیضه حضور داشت و یکی از علمایی بودند که توسط کماندوهای رژیم شاه مورد لت و کوپ شدید قرار می گیرد و در اثر دفاع از خود و دفع حملات مخالفین علیه روحانیت، وی یکی از زخمی های این حادثه بشمار می رفت.
در کتاب«تحلیلی بر نهضت امام خمینی» نقل شده: وقتی حضرت امام خمینی(ره) دستگیر شدند و به زندان شاه رفتند، فضلای فارس از جمله آیت‌الله شهید ربانی شیرازی نامه‌ای سرگشاده در اعتراض به شاه جهت آزادی امام خمینی(ره) می نویسند و این اقدام در آن جو خفقان بسیار شجاعانه بود و یکی از امضاءکنندگان نامه، مرحوم حضرت آیت‌الله ادیب لاری(ره) بودند.
شخصیت پرتلاش مرحوم آیت الله ادیب(ره) مدتی را که در حوزه علمیه قم بود فعالیت زیادی در موسسات تبلیغاتی ضمن فرا گرفتن علوم حوزوی داشت و براساس نیاز مردم شیرازی آن فقید سعید خودش را مامور برای خدمت بیشتر به مردم شیراز دانسته و به این شهر منتقل شود، پیوسته در نشر احکام اسلامی و مکتب اهل بیت(ع) تلاش و کوشش مستمر نمود و حوزه علمیه امام جعفر صادق(ع) و مسجدالرجا را تأسیس نموده و از این طریق فعالیت‌های دینی، علمی و فرهنگی را در این شهر آغاز کرد.
همانگونه که آیت الله ادیب در سالهای قبل از پیروزی انقلاب اسلامی نقش بسیار مؤثری در ارشاد و هدایت و روشنگری جامعه داشت.آن فقید سعید پس از پیروزی انقلاب اسلامی در دوران جنگ تحمیلی با تأسیس ستاد مرکزی فعال، امورات آسیب دیدگان از جنگ را به بهترین وجه مدیریت و نقش موثر و ارزنده در زمان دفاع مقدس داشت و خدمات ارزشمندی را در این راستا انجام داد و به همین جهت، سال 1360 مورد سوء قصد مخالفین انقلاب اسلامی قرار گرفت و با جراحت در پا و زخمی شدن یکی از فرزندانش جان را بسلامت برد.
آیت‌الله ادیب لاری به همراه آیات عظام؛ مکارم شیرازی و جعفر سبحانی جزو بنیانگذاران نشریه مکتب اسلام بودند و مقالاتی نیز در مجله مکتب اسلام از ایشان به چاپ رسیده بود، وی اهل منبر و قلم بود و چندین کتاب را ترجمه و تالیف نموده اند، بیاد دارم سال 1377 وقتی که نگارنده در شیراز بودم، کتاب «الفقه و مسائل طبیة» حضرت آیت الله محسنی تازه به چاپ رسیده بود، طبق دستور ایشان یک نسخه آن را خدمت آیت الله ادیب تقدیم نمودم، ایشان علاوه براینکه از چاپ و نیاز جامعه به این گونه اثر را مفید خواند و پس از مرور مختصر اظهار داشت که من آمادگی دارم تا این کتاب جهت استفاده محصلین فارسی زبان، آن را ترجمه نمایم، من این پیشنهاد ایشان را به حضرت آیت الله محسنی رساندم و از سوی او نیز مورد استقبال قرار گرفت، متاسفانه بعد از مدتی این پیشنهاد پیگیری نگردیده و سال 1381 همزمان با شکست طالبان آیت الله محسنی به کشور بازگشت و ما نیز پس از مدتی به افغانستان آمدیم.
این عالم فرهیخته در طول دوران عمر پربرکت شان اقدامات فراوانی در راه احیای ارزشهای دینی و مذهبی انجام دادند و مصدر خدمات فراوانی دینی و فرهنگی شدند، آن عالم جید، در مسجدالرجاء(واقع خیابان قصر الدشت) که خود اقدام به تأسیس کرد قریب به 40 سال به ارشاد و هدایت مردم و برگزاری کلاس‌های تفسیر قرآن و اخلاق همت گماشت و در خدمت به مردم و رسیدگی به مشکلات آنها رسیدگی می نمود و نیز آن مرحوم بیش از بیست بار به مکه معظمه بعنوان مربی حجاج مشرف شدند.
مرحوم آیت‌الله ادیب لاری بعد از پیروزی انقلاب اسلامی به تدریس علوم ادبیات عرب، فقه، اصول و اخلاق در حوزه‌های علمیه استان فارس و قم پرداخت و او سالیانی، رئیس حوزه علمیه امام جعفر صادق(ع) شیراز بودند.
به نقل از حجت‌الاسلام علیرضا حدایق، فرزند آیت الله حدایق مدیر عامل بنیاد مهدی موعود(عج) استان فارس داماد این عالم ربانی که مرحوم آیت الله ادیب از مدتی قبل بواسطه عارضه قلبی در منزلش بستری بودند، دیروز پس از وخیم شدن حالشان در بخش مراقبت های ویژه تحت نظر قرار گرفتند و اما تلاش داکتران نتیجه نداده و امروز، پس از سالیان خدمت و تلاش در راستای نشر معارف اسلامی در بیمارستان شهید فقیهی شیراز درگذشت.
خداوند متعال این عالم فرهیخته و مخلص به خاندان اهل بیت عصمت و طهارت را با پیامبراسلام(ص) و اهل بیت(ع) محشور فرماید.
نویسنده: سیدجعفرعادلی«حسینی»
رئیس دارالانشاء شورای اخوت و عضو شورای علمای شیعه افغانستان
مورخ 28 اسد 1393 خورشیدی